Мары Эл Республика

Ирӹкӓн энциклопеди Википеди гӹц материал
Россий Федерацин субъектшӹ
Мары Эл Республика

а. м. Марий Эл Республик

руш. Республика Марий Эл
Озеро Яльчик.JPG
Флаг[d] Герб[d]
Флаг[d] Герб[d]
  • Мары Элӹн Гимнжӹ
  • 🎤
  • 🎵
56°42′00″ с. ш. 47°52′00″ в. д.GЯO
Сӓндӓлӹк  Россий
Пыра Российӹн Европыштышы лаштыкшы[d]
Приволжский федеральный округ[d]
Ӹрдӹ хала Йошкар-Ола
Мары Эл Республикӹн Глава Юрий Зайцев
Кугижӓншӹ Погынымашын Председатель Анатолий Смирнов
Истори дӓ географи
Площадь

23 375 км²

  • (77 вӓр)
Цӓшӹн ӹштӹ MSK (UTC+3)
Экономика
ВРП 177,7[2] млрд тӓнгӓ (2018)
Халык
Халык
  • ▼669 854 эдем (2024)[4]
Кугижӓншӹ йӹлмӹвлӓ мары (алык мары дӓ кырык мары литературный нормывлӓ), руш
Цифран идентификатор
ISO 3166-2 код RU-ME
ОКАТО код 88
РФ субъектӹн кодшы 12
Телефон код +7 836
Анзыц
← Мары ССР
Официальный сайт​(руш)
Мары Эл Республика на карте
Логотип РУВИКИ.Медиа Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа

Мары Эл Республика (а. м. Марий Эл Республик, руш. Республика Марий Эл; кӹтӹкӹн: Мары Эл) — Россий Федерацин субъектшӹ, республика тӹдӹн кöргӹштӹ ылеш[5]. Мары Эл дä Мары Эл Республика лӹмвлӓ икань виӓн ылыт. Приволжский федеральный округыш пыра, Йыл-Вичӹ экономика районын лаштыкшы ылеш.

Ӹрдӹ хала — Йошкар-Ола.

Йыдпелвелнӹ дä ирвелнӹ Киров область доно, кечӹвäлвел-ирвелнӹ Татарстан Республика доно, кечӹвäлвел-вадывелнӹ Суасламары Республика доно, вадывелнӹ Угарман область доно циклӓ.

  • 1920 и 4 ноябрь — Мары Автономный Областьым (МАО) ӹштӹмӹ.
  • 1936 и 5 декабрь — Мары Автономный Советский Социалистический Республика (МАССР) семӹнь лӹмдӓлтӓш тӹнгӓлӹн.
  • 1990 ин 22 октябрьын — Мары Советский Социалистический Республика (МССР) — Мары Эл Республика кок пачашан у лӹмӹм пыртымы.
  • 1992 и июль гӹц — Мары Эл Республика лӹмӹм пингӹдемдӹмӹ.

Кугижӓншӹ йӹлмӹвлӓ: мары (алык мары дӓ кырык мары литературный нормывлӓ), руш.

Физико-географический характеристика

[тӧрлӓтӓш | вики-текстӹм тӧрлӓтӓш]

Географи[тӧрлӓтӓш | вики-текстӹм тӧрлӓтӓш]

Мары Элӹн физический картыжы
Мары Эл Республикӹн картыжы
Тӹнг статья: Мары Элӹн географижӹ

Гидрологи[тӧрлӓтӓш | вики-текстӹм тӧрлӓтӓш]

Мары Эл Ирвел-Европыштышы тöремӹн ирвел монгырышты, Йылын покшал йогыштыжы вäрлäнӓ. Республикӹн когорак частьшӹ Йылын шалахай сирӹштӹжӹ ылеш. Мары Элӹн ӓнгӹр системӹжӹ 19 бассейн гӹц шалга дӓ тӹшкӹ цилӓжӹ 10 утла уштыш кужыцыш шыпшылтшы 179 ӓнгӹр пыра. Шукы ӓнгӹржок шӹргӹ ловлӓ мычкы йогат дӓ вӹдӹм погымышты доно ярымы типӓн ылыт (нӹнӹ гӹц 50 % — шылышы лым вӹд гишӓн).

Шалахай сирӹн вадывел монгырыштыжы купан Мары лапата вӓрлӓнӓ. Республикӹн вадывелнӹжӹ Йылыш Вичӹ изи ӓнгӹржӹ йоген пыра. Лапатан ирвелнӹжӹ Вичӹ неркäвлӓн кечӹвäлвел тäйӹлӹштӹ гӹц йогаш тӹнгäлшӹ Йылын шалахай изи ӓнгӹрвлӓжӹ: Изи Кундыш дӓ Кого Ошла изи ӓнгӹрвлӓжӹ доно Изи Какшан, Кого Кундыш притокан Кого Какшан, Рӹде йоген эртäт. Нӹнӹн лапаташтышты шукы шӹргӹ йäр улы.

Республикӹн ирвел территорижӹ Вичӹ неркäвлӓн мычашты (кӱкшӹц 275 м якте) вӓрлӓнен, тиштӹ мӱлӓндӹн карст формывлӓ вӓшлиӓлтӹт, мӱлӓндӹ äнгӹр лапвлä дä каремвлä доно шелӓлтеш. Нӹнӹ лошты Вичӹ бассейнӹштӹшӹ ӓнгӹрвлӓ: Лаж вӹд, Талман, Шӱкшан дӓ т.м. изи ӓнгӹрвлӓжӹ доно Немда, Буй, Вӱрзым вӹд; Шорӓнгӹр, Йыр дӓ Ӱшӱт изи ӓнгӹрвлӓжӹ доно Йылын Элнет изи ӓнгӹржӹ.

Йылын вургымла сирӹштӹжӹ Республикӹн 14 районжы гӹц лач иктӹжӹ веле вäрлäнен — Кырык мары район, Привожский кӱкшикäн йыдвел тӹрӹштӹжӹ вӓрлӓнӓ. Тӹштӹ Йылыш Шур, Сумка, Йынгы, Изи Йынгы, Шӹндӹр изи ӓнгӹрвлӓ йоген пырат.

Республика ӧрдӹжӹштӹ Йыл вӹлнӹ Шавашар дä Куйбышев вӹд перегемӹ вӓрвлӓ вäрлäнäт.

Пӧрттӱ пайда[тӧрлӓтӓш | вики-текстӹм тӧрлӓтӓш]

Ресурсвлӓ: торф, шун, чангымы кӱ, пор, стёкла дӓ силикат ошма, минерал вӹд важвлӓ.

Климат[тӧрлӓтӓш | вики-текстӹм тӧрлӓтӓш]

Климат икпоратка континентальный, кужы ӱштӹ тел, кӓнгӹж шокшы. Июльын, ин сек шокшы тӹлзӹнжӹ, кӹдӓлӓш температура +18… +19 ᵒС. Юж ивлӓн сек шокшы кечӹвлӓн воздух +37… +39 ᵒС якте ӹрен. Шӹжӹм климат ӱштӹ дӓ вӹдӹжгӹ, вашт кешӹ виӓн мардежӓн дӓ юран. Ирӹ покшым дӓ лым вазын кердӹт. Ноябрь — сек мардежӓн тӹлзӹ. Тел, тӹнг шотышты, ноябрьын тӹнгӓлеш. Январьын, сек ӱштӹ тӹлзӹн, кӹдӓлӹш температура -12… -14 ᵒС. Мары Эл Республика — тел спорт видвлӓ доно занимаялташ пиш яжо вӓр: ечӹ, коньки. Шошым, тӹнг шотышты, юалгы дӓ кукшы.

Кушкыш дон йӓнвлӓ[тӧрлӓтӓш | вики-текстӹм тӧрлӓтӓш]

Куликово йӓр Волжск халашты

Мары Эл тайга лӹвӓлнӹшӹ зонышты вӓрлӓнӓ. Ӓвӓрок тӹнг шотышты пу-подзолан, купан, шӹргӹштӹшӹ луды ылеш. Ярлалтшы шӹргӹвлӓ (йӓктӹ, кож, пӹзӹлмӹгож, куги, шапки, тум, пистӹ, ваштар, шол, лӱлпӹ, уа, пиш когон шоэн шӧрвӓ) территорин 50 % утлам нӓлӹт (тӹнг шотышты вадывелнӹ дӓ ӹрдӹ районвлӓштӹ). Ӓнгӹр лапатавлӓ мычкы — тум яре пистӓн шӹргӹвлӓ. Пирӹ, кӹрӓн мӧскӓ, ӹрвӹж, шарды, сырмы, ындыр, ыдыр дӓ т.м. перегӓлт кодыныт. Шим шӹргӹ дӓ вӹд кеквлӓ.

Осовын перегӹмӹ пӧрттӱ территоривлӓ[тӧрлӓтӓш | вики-текстӹм тӧрлӓтӓш]

Мары Эл территориштӹ «Марий Чодра» («Мары Шӹргӹ») национальный парк, Кого Какшан заповедник дӓ вес осовын пергӹмӹ пӧрттӱ территоривлӓ улы.

Рекреаци потенциал[тӧрлӓтӓш | вики-текстӹм тӧрлӓтӓш]

Республикӹштӹ пӧрттӱн техень вӓрвлӓ улы, кыдывлӓм республикӹнӓн халавлӓ гӹц дӓ пашкуды регионвлӓ гӹц эдемвлӓ кӓнӹм вӓр семӹнь кычылтыт. Шукы ялын каштмы турист маршрутвлӓ, имни маршрутвлӓ улы, седок Изи дӓ Коно Какшан, Ӱшӱт, Элнет, Изи дӓ Кого Кундыш, Немда мычкы катамаранвлӓэш дӓ байдаркывлӓэш вӹд походвлӓ эртӓрӓлтӹт. Йӓрвлӓштӹ (Яльчик, Таир дӓ молывлӓштӹ) дӓ ӓнгӹрвлӓштӹ кӓнӹмӹ базывлӓм, санаторивлӓм, кӓнгӹж лагерьвлӓм чангымы.

Кӓтӓ вӓрвлӓ[тӧрлӓтӓш | вики-текстӹм тӧрлӓтӓш]

Вадывел кӓтӓ вӓр Йӱрнӹ районын Зиновьево сола гӹц мӹндӹрнӹ агыл вӓрлӓнӓ; ирвел кӓтӓ вӓр Мари-Турек районын Памашъял сола лишнӹ; йыдпелвел кӓтӓ — Сернур районын Окулово сола гӹц мӹндӹрнӹ агыл, кечӹвӓлвел кӓтӓ — Волжск хала.

Истори

[тӧрлӓтӓш | вики-текстӹм тӧрлӓтӓш]
«Мары АССР-лӓн 50 и» марка. СССР почта 1970 и

Той курым мары кымдемӹштӹ сейминско-турбинский феномен доно кӹлдӓлтшӹ Усть-Ветлужский могольникӹштӹ анжыкталтын дӓ индоевропыштышы халыквлӓн миграциштӹм анжыкта.

Финн-угр тӹшкӓвлӓ Российӹн кӹзӹтшӹ европыштышы кымдемжӹн территориштӹ истори тӹнгӓлмӹ анзыцшы жепӹнок ӹленӹт. Мары Эр Республика территориштӹ мӓмнӓн эра якте пӹтӓришӹ тӹжем и жепӓш археологи источниквлӓ перегӓлт кодыныт. Мары письменность — тисте лач хазанлык-экономика информацим сирӹмӓштӹ веле кычылталтын, а тадар сирӹмӹ источниквлӓм Азаным нӓлмӹ годым йылатенӹт, седӹндоно покшал Йыл гишӓн цилӓ сирӹмӹ сведенижок, манаш лиэш, руш источниквлӓ доно кӹлдӓлтӹнӹт.

Черемисвлӓ (кӹзӹтшӹ лӹмӹштӹ — марынвлӓ) гишӓн пӹтӓришӹ гӓнӓ ӹняндӓрӹшӹн Х курымын хазарвлӓн Иосиф кугижӓн Кордова халифӹн советникшӹ Хасдай ибн Шафрутлан сирмӓшӹштӹжӹ сирӓлтӹн. Кӹзӹтшӹ марынвлӓлӓн тӹнгӓлтӹшӹм пиштӹшӹвлӓ V-VIII курымвлӓ лошты готвлӓ доно, варарак хазарвлӓ дӓ кӹзӹтшӹ Татарстан территориштӹ вӓрлӓнӹшӹ дӓ 1236 ин Русьыш пырышы хан Батыйын монгол войскавлӓжӹ доно пӹтӓрӹмӹ Волжский Булгари доно кӹлӹм кыченӹт. Тидӹн паштек, Шӧртньӹ Орда ӹштӓлтмӹкӹ, марынвлӓ тӹдӹн доно, виднӹ, тӓнг кӹлӹм кыченӹт. XIII гӹц XVI курым якте марынвлӓ Шӧртьнӹ Орда дон Азан ханствыш пыренӹт.

IX курым гӹц ирвекӹлӓ толшы дӓ Ростов, Галич, Ярославль, Суздаль, Владимир дӓ 1221 ин Угарман халавлӓм чангышы славянвлӓ дӓ славян-финн халык доно кӹлӹш лӓктӹнӹт. Тенге, марынвлӓ Киевский Русь влияниш попазенӹт. Изин-олен вадывел марынвлӓ христианствыш пыренӹт дӓ славян линӹт, хрестӹмӓш ваштареш ылшывлӓ ирвек шӹлӹнӹт. Покшал курымвлӓн мары мӱлӓндӹштӹ руш-татар вӓшпижмӓшвлӓ шӹренок лиӓлтӹнӹт[6]. 1551 ин кырык марынвлӓн мӱлӓндӹштӹ (Йылын вургымла сирӹштӹ) Руш кугижӓншӹн контрольыш попазенӹт, а 1552 ин кугижӓн войскавлӓжӹ Азаным нӓлӹнӹт, дӓ алык марынвлӓ Руш кугижӓншӹлӓн ясакым тӱлӓш тӹнгӓлӹнӹт. Черемис вырсывлӓн 30 иӓш жеп тӹнгӓлӹн, тӹдӹ сӓр гарнизонвлӓм соок ӓшнӓш дӓ регионыш рушвлӓм ӹлӓш пырташ манын кӓрмӓн-халавлӓм ӹштӹмӹ доно пӹтен (1983 ин Цикмӓ халам ӹштӹмӹ, 1984 ин — Царевококшайскым — кӹзӹт Йошкар-Ола, Яранскым, Санчурскым).

Христианствым принимаяш неволяйӹмӓш гишӓн марынвлӓ, улы солаге охырым коден, шӹргӹвлӓшкӹ шӹлӹнӹт. Петр I жепӹн марынвлӓм армиш нӓлӓш тӹнгӓлӹнӹт, тарханный сословим пӹтӓренӹт. Тӹнӓмок территорим научно шӹмлӓш тӹнгӓлӹнӹт, мары йӹлмӹн кириллица доно сирӹмӹ пӹтӓришӹ сирӹмӹ памятниквлӓ шачыныт. Пуцек-Григоровичӹн пӹтӓришӹ мары грамматикӹжӹ 1775 ин лӓктӹн. Марынвлӓн положеништӹ когон нелӹ ылын, дӓ 1775 ин нӹнӹ тӹшкӓн Пугачёв восттани верц шагалыныт.

1872 ин Азан тымдышывлӓн семинари пачылтын, тӹдӹн ик задачыжы Йыл халыквлӓн эдемвлӓм, тенгеок марынвлӓмӓт, тымдаш ылын. Тидӹ кымдемӹштӹ тыменьмӓшӹм дӓ культурым (халыкынымат) виӓнгдӹмӹлӓн негӹцӹм пиштен.

Октябрь революци якте марынвлӓн (Российӹштӹшӹ вес халыквлӓ семӹньок) ӹшке кугижӓншӹштӹ ылде, дӓ нӹнӹ Азан, Вичӹ, Кострома, Угарман, Уфа, Пермь губернивлӓ мычкы шӓлӓнен пӹтенӹт. Кӹзӹтӓт 670 тӹжем марынвлӓ гӹц лач 324,3 тӹжемжӹ веле Мары Эл Республикӹштӹ ӹлӓ. Исторически тенге лиӓлтӹн: 51, 7 % марынвлӓ республика ӧрдӹжӹштӹ ӹлӓт, нӹнӹ логӹц 4,1 %-шӹ — вкскид сӓндӓлӹквлӓштӹ.

Октябрь революци паштек, 1920 ин 4 ноябрьын Мары автономи областьым пачмы. 1922 ин Йыл кымдемӹштӹ шужымаш шӓрлӹмӹ гишӓн область когон цурейен. 1922 ин майын, официальный увер семӹнь, Мары автономи областьышты 466 486 эдем (нӹнӹ логӹц 164 429 тетя) шужышеш шотлалтын[7].

1920-шы ивлӓн кок икань праваан сӹлнӹшая йӹлмӹ нормым пингӹдемдӹмӹ: алык мары дӓ кырык мары. Ти ивлӓн, вес халык республикӹвлӓштӹшӹ семӹньок, халык-культура чангымаш когон виӓнгмӹ доно пӓлемдӓлтӹнӹт.

1929 ин 15 июльын Мары автономи область угӹц ӹштӹмӹ Угарман (1932 и гӹц - Горький) крайын составыш пырен. 1936 ин 5 декабрьын Горький кымдемӹм пӹтӓренӹт, Мары автономи область Мары АССР лин, РСФСР-ӹш пырен.

1990 ин 22 октябрьын — Мары Совет Социалистический Республика (МССР), РСФСР гӹц лӓкде. 1992 ин 9 декабрьын — Мары Эл Республика[8] (Законыш тӧрлӹмӓшӹм пыртымаш «Россий газетеш» 1993 ин 12 январьын лӓкмӹкӹжӹ вим нӓлӹн[9]). Лӹм — тӹдӹн халыкшын этнический лӹмжӹ — мари («пӱэргӹ», «мары»): к. мар. Мары — мары шамак, «марын, мары» манмым анжыкта, мары эл — «сӓндӓлӹк», «кымдем», тенгежӹ «марынвлӓн сӓндӓлӹк» лиэш.

1936 ин республикӹн территориэш производство хӓдӹрвлӓм вес кымдемвлӓ гӹц шыпшташ агыл манын, целлюлоза-пумага комбинатым чангаш решӹмӹ. Лопатино затонын территориштӹ всесоюзный чангымаш гишӓн увертӓрӹмӹ ылын. 1939 ин 26 августын РСФР-ӹн Кӱшӹл Советшӹн пынзалтышыжы доно Лопатино посёлкы центрӓн (тӹштӹ целлюлоза-пумага комбинат чангалтын) Лопатино районым ӹштӹмӹ. 1940 ин поссёлкын лӹмжӹм Волжскеш вашталтенӹт дӓ тӹдӹлӓн хала статусым пуэнӹт. Хала лӹмӹм вашталтымы гишӓн районымат Волжский район манын лӹмденӹт. Машинӓ ӹштӹмӹ предприятивлӓм чангымаш Волжсклан виӓнгӓшӹжӹ негӹцӹм пиштен, шукыштат агыл тӹдӹ Йошкар-Ола семӹньок кого промышленный центр лин.

Вырсы жепӹн фронтыш 130 тӹжем утла эдемӹм нӓнгенӹт. Мӹнгеш токышты 56 тӹжем гӹц изиш шукыракын веле пӧртӹлӹнӹт. Республикӹн территориштӹжӹ СССР-ӹн вадывел областьвлӓжӹ гӹц эвакуируйымы шукы пӓшӓзӹм вӓрӓнгденӹт дӓ нӹнӹлӓн пӓшӓм мон пуэнӹт. Республикӹштӹ Москва, Ленинград, Одесса дӓ вес халавлӓ гӹц ваштымы предприятивлӓ пӓшӓлӓш тӹнгӓлӹнӹт. Йошкар-Олашкы Ленинград гӹц икманяр научно-исследовательский учрежденим ваштымы. Вырсы паштекшӹ вӹц ин республикӹштӹ машинӓм, чангымы приборвлӓм ӹштӹшӹ дӓ промышленностьын молы отрасльвлӓн предприятивлӓм пачмы.

1972 ин республикӹштӹ пӹтӓришӹ университет пачылтын (Мары кугижӓншӹ университет — МарКУ).

1990 ин октябрьын кугижӓншӹ суверенитет гишӓн Декларацим пингӹдемдӹмӹ, 1992 и гӹц кӹзӹтшӹ лӹм — Мары Эл Республика (Мары Эл).

1995 и — Мары поитехнический институтым (МПИ) Мары кугижӓншӹ технический университетӹш вашталтымаш (2012 и гӹц Поволжский кугижӓнжӹ технологический университет университетский комплекс — ПГТУ).

2000-шӹ ивлӓн Республикӹн ӹрдӹ халашты Йошкар-Олашты шукы культура объектӹм (Царевококшайск кремль, набережный, Архангельск слобода, Чавайн бульвар, Сӹнгӹмӓш бульвар дӓ т.м.) чангымы дӓ тӧрлӹмӹ.

Населени

[тӧрлӓтӓш | вики-текстӹм тӧрлӓтӓш]
Мары Элӹн этнический карта

Росстатын данныйвлӓ семӹнь, республикӹштӹ эдем шот — 669 854[10] чел. (2024). Халыкын плотностьшы — 28,66 эдем/км2 (2024). Хала населени — 69,18[11]% (2022).

Национальный состав

Йошкар-Ола дӓ Волжск халашты, тенгеок Йошкар-Ола лишнӹшӹ дӓ республикӹн вадывелнӹшӹ икманяр солашты шукынжок рушвлӓ ылыт. Солавлӓштӹ тӹнг шотышты марынвлӓ, Кырык мары районышты — кырык марынвлӓ, нӹнӹ йӹлмӹштӹ дӓ культурышты доно алык марынвлӓ гӹц айыртемӓлтӹт. Звенигово районышты икманяр суасламары сола улы.

Халык 1926 и,
тӹж. эдем (*)		 1939 и,
тӹж. эдем (*)		 1959 и,
тӹж. эдем (*)		 1970 и,
тӹж. эдем (*)		 1979 и,
тӹж. эдем (*)		 1989 и,
тӹж. эдем (*)		 2002 и,
тӹж. эдем (*)		 2010 и,
тӹж. эдем [12]
Рушвлӓ 210,0 (43,6 %) 267,0 (46,1 %) 309,5 (47,8 %) 320,8 (46,9 %) 334,6 (47,5 %) 356,0 (47,5 %) 345,5 (47,5 %) 313,9 (45,1 %)
Марынвлӓ 248,0 (51,4 %) 273,3 (47,2 %) 279,5 (43,1 %) 299,2 (43,7 %) 306,6 (43,5 %) 324,3 (43,3 %) 312,2 (42,9 %) 290,9 (41,8 %)
Тадарвлӓ 20,2 (4,2 %) 27,1 (4,7 %) 38,8 (6,0 %) 40,3 (5,9 %) 40,9 (5,8 %) 43,9 (5,9 %) 43,4 (6,0 %) 38,4 (5,5 %)
Суасламарывлӓ 2,2 5,5 9,1 (1,4 %) 9,0 (1,3 %) 8,1 (1,1 %) 9,0 (1,2 %) 7,4 (1,0 %) 6,0
Украинецвлӓ … 1,8 2,7 4,6 4,5 5,3 5,1 3,6
Удмуртвлӓ 1,2 1,4 2,5 2,6 2,5 2,5 2,2 1,9
Белорусвлӓ … … … 1,2 1,2 1,4 1,4 …
Мордвавлӓ … 1,6 1,6 1,7 1,7 1,7 1,3 …
Азербайджанецвлӓ … … … … … … 1,2 …
Армянвлӓ … … … … … … 1,1 …
Немецвлӓ … … 1,3 … … … … …

1000 утла эдемӓн халыквлӓ анжыкталтыныт

Ӹлӹмӹ вӓрвлӓ

[тӧрлӓтӓш | вики-текстӹм тӧрлӓтӓш]
2 тӹжем утла халыкан ӹлӹмӹ вӓрвлӓ
Йошкар-Ола ↗285 042[13]
Волжск ↘53 013[14]
Медведево ↗21 752[14]
Цикмӓ ↘19 731[14]
Звенигово ↗10 994[14]
Советский ↗10 564[14]
Морки ↘8667[14]
Сернур ↗8183[14]
Семёновка ↘7039[14]
Красногорский ↗6140[14]
У Торъял ↘5619[14]
Оршанка ↘5605[14]
Параньга ↗5375[14]
Руэм ↗4922[14]
Куженер ↗4832[14]
Мари-Турек ↗4518[14]
Кӹлемар ↗3938[14]
Приволжский ↘3789[14]
Краснооктябрьский ↘3592[14]
Знаменский ↗3219[14]
Суслонгер ↘2693[14]
Йӱрнӹ ↘2646[14]
Сурок ↗2629[15]
Шолӓнгӹр ↗2293[16]
Новый ↗2060[17]
Памар ↗2014[16]

Администраци дӓ территори доно шеледӹмӓш

[тӧрлӓтӓш | вики-текстӹм тӧрлӓтӓш]

Мары Эл республикӹн подчинеништӹ ылшы 3 хала дӓ 14 муниципальный район гӹц шалга.

Мары Элӹн администраци дӓ территори доно шеледӹмӹ карта
№Кырык мары
лӹм		Алык мары
лӹм		ФлагГербАдминистративный
центр		Площадь,
км²[19]		Население,
чел.[14]
(2021 г.)		Плотность
населения,
чел./км²		ОКАТО
код		ОКТМО
код
1e-06Районвлӓ
(муниципальный районвлӓ)
1Волжск района. м. Юлсер кундемFlag of Voljsky rayon (Mariy-El).pngCoat of arms of Volzhsky District.pngВолжск хала913,86↘20 975[14]22,9588 20488 604
2Кырык мары района. м. Курыкмарий кундемFlag of Gornomariysky Raion.pngCoat of arms of Gornomariysky Raion.pngЦикмӓ хала1971,47↘20 308[14]10,388 20888 608
3Звенигово района. м. Провой кундемFlag of Zvenigovsky rayon (Mariy-El).pngGerb-Zvenigovsky-region.gifЗвенигово хала2748,78↘39 456[14]14,3588 21288 612
4Кӹлемар района. м. Килемар кундемFlag of Kilemarsky rayon (Mariy-El).pngRUS Килемарский район COA.gifКӹлемар хала типӓн посёлкы3098,89↘11 426[14]3,6988 21688 616
5Куженер района. м. Кужэҥер кундемFlag of Kuzhenersky rayon (Mariy-El).pngRUS Куженерский район COA.gifКуженер хала типӓн посёлкы852,83#Н/Д[18]14,0588 22088 620
6Мари-Турек района. м. Марий Турек кундемFlag of Mari-Tureksky rayon (Mariy-El).pngRUS Мари-Турекский район COA.gifМари-Турек хала типӓн посёлкы1513,86↘17 933[14]11,8588 22488 624
7Медведево района. м. Медведево кундемFlag of Medvedevsky rayon (Mariy-El).svgCoat of arms of Medvedevsky District (Mari El).svgМедведево хала типӓн посёлкы2791,18↗68 554[14]24,5688 22888 628
8Морки района. м. Морко кундемFlag of Morkinsky rayon (Mari El).pngCoat of Arms of Morki rayon (Mariy-El).pngМорки хала типӓн посёлкы2270,08↘26 603[14]11,7288 23288 632
9У Торъял района. м. У Торъял кундемFlag of Novotoryalsky rayon (Mariy-El).pngCoat of arms of Novotoryalsky District.pngУ Торъял хала типӓн посёлкы920,09↘13 767[14]14,9688 23688 636
10Оршанка района. м. Оршанке кундемFlag of Orshansky rayon (Mariy-El).pngCoat of arms of Orshansky District.pngОршанка хала типӓн посёлкы896,49↘12 703[14]14,1788 24088 640
11Параньга района. м. Параньга кундемFlag of Paranginsky rayon (Mariy-El).pngRUS Параньгинский район COA.gifПараньга хала типӓн посёлкы791,66↘13 457[14]1788 24488 644
12Сернур района. м. Шернур кундемRUS Сернурский район flag.pngCoat of arms of Sernursky District.svgСернур хала типӓн посёлкы1032,08↘22 052[14]21,3788 24888 648
13Советский района. м. Советский кундемFlag of Sovetsky District (Mari El).pngCoat of arms of Sovetsky District (Mari El).pngСоветский хала типӓн посёлкы1392,45↘26 854[14]19,2988 25288 652
14Йӱрнӹ района. м. Юрино кундемFlag of Yurinsky rayon.pngCoat of arms of Yurinsky District.pngЙӱринӹ хала типӓн посёлкы2040,15↘6387[14]3,1388 25688 656
14.000002Республика значениӓн халавлӓ
(хала округвлӓ)
15Йошкар-Олаа. м. Йошкар-ОлаFlag of Yoshkar-Ola (Mariy-El).pngCoat of Arms of Yoshkar-Ola (Mariy-El).pngЙошкар-Ола хала100,39↗291 892[14]290888 40188 701
16Волжска. м. ВолжскFlag of Volzhsk (Mariy El).jpgCoat of Volzhsk (Mariy El).jpgВолжск хала39,47↘53 013[14]1343,1288 40588 705
17Цикмӓа. м. ЧыкмаFlag of Kozmodemyansk (Mariy-El).pngCoat of Arms of Kozmodemiansk (Mariy El) (2005).pngЦикмӓ хала13,41↘19 731[14]1471,3688 40588 705

Политика дӓ власть

[тӧрлӓтӓш | вики-текстӹм тӧрлӓтӓш]

Республикӹн тӹнг законжы – Мары Эл Республикӹн Конституцижӹ.

Мары Элӹштӹ кугижӓншӹ власть законодательный, исполнительный дӓ судебныеш пайылалтмаш негӹцеш ӹштӓлтеш. Законодательный дӓ судебный властьвлӓн органвлӓштӹ ӹшке вуя ылыт.

Законым ӹштӹмӹ функцим 52 депутат гӹц ылшы Мары Элӹн Кугижӓншӹ Погынымашыжы шокта. Нӹнӹ логӹц 39 депутатшы ик мандатат айырымы округвлӓштӹ айыралтыт, вес 13-шы республикӹштӹшӹ айырымы округышты айырымы ушемвлӓ, айырымы блоквлӓ доно депутатыш лыкмы кандидатвлӓн спискывлӓ верц пумы юк шот доно айыралтыт. Депутатвлӓн ик созывын полномочи жепӹштӹ – вӹц и.

Исполнительный властьым ӹштӓт:

  • Мары Эр Республикӹн главажы, республикӹн главажы дӓ исполнительный власть системӹштӹ кӱшӹл должностян лицӓжӹ ылеш
  • Мары Эл Республикӹн правительствыжы
  • Мары Эл Республикӹн главажын администрацижӹ[20]
  • Исполнительный органын молы органвлӓжӹ

Судебный властьым ӹштӓт: Мары Эл Республикӹн кӱшӹл судшы, Мары Эл Республикӹн Арбитраж судшы, Мары Эл республикӹн Конституциӓн судшы, Россий Федерацин судебный системӹш пырышы районвлӓштӹшӹ судвлӓ дӓ мировой судьявлӓ.

Экономика

[тӧрлӓтӓш | вики-текстӹм тӧрлӓтӓш]

Маристатын данныйвлӓ семӹнь, Мары Эл Республика мычкы 2020 иӓш регионыштышы валовой продукт 197 миллиард тӓнгӓ лин[21].

Ӱдӹмӹ площадь:
год 1959 1990 1995 2000 2005 2010 2015
тыс. гектар 656[22] 603[23] 585,6 500,5[23] 400,8[24] 299,5 292,3[24]

.

Инфраструктура

[тӧрлӓтӓш | вики-текстӹм тӧрлӓтӓш]

Республикӹн территориштӹ федеральный значениӓн ик аэропорт пӓшӓлӓ (Йошкар-Ола). Мары Элӹштӹ кӹртнигорны вокзал (Йошкар-Ола) дӓ кок автовокзал (Йошкар-Ола, Волжск), 14 кӹртнигорны станци, 51 пассажирвлӓлӓн автостанци, Цикмӓ халашты Йыл вӹлнӹ ӓнгӹр порт, баржывлӓм йӓстӓрӓш йӧнештӓрӹмӹ вӓрӹштӹшӹ значениӓн нӹл порт. Йыл, Вӹтлӓ дӓ Шур ӓнгӹрвлӓ мычкы суднывлӓ каштыт.

66 туроператор дӓ турагент фирмӹвлӓ пӓшӓлӓт, 44 гостиница, хына пӧрт дӓ хостел, 30 санатори, здороваэмдӹшӹ комплекс дӓ лицӹмӓшӓн пансион, 9 туристический комплекс дӓ 18 кӓнӹмӹ база, тенгеок сӹлнештӓрӹмӹ халык промысел хӓдӹрвлӓм дӓ сувенирвлӓм ӹштӹмӹ дӓ выжалымы 82 вӓр[25].

Промышленность

[тӧрлӓтӓш | вики-текстӹм тӧрлӓтӓш]

Промышленностьын тӹнг отрасльвлӓжӹ – машинӓм ӹштӹмӓш дӓ металлым обрабатывайымаш (металл пӹчмӹ инструментвлӓ, приборвлӓ, автоматизаци хӓдӹрвлӓ, выжалышы дӓ халыкым пукшышы предприятивлӓн оборудовани), шӹргӹ, пум обрабатывайышы дӓ целлюлоза-пумага, куштылгы дӓ качкыш (пай-шӹшер). Тӹнг промышленный центрвлӓ – Йошкар-Ола дӓ Волжск халавлӓ.

Энергетика

[тӧрлӓтӓш | вики-текстӹм тӧрлӓтӓш]

2020 и тӹнгӓлтӹшеш Мары Эл территориштӹ 252,5 МВт цымыр мощностян кым тепловой электростанци эксплуатируялтыныт. 2019 ин нӹнӹ 885,3 млн кВт.ч электроэнергим лыктыныт[26].

Сола хозанлык

[тӧрлӓтӓш | вики-текстӹм тӧрлӓтӓш]

2021 и 1 январеш солавлӓштӹ 219 755 эдем ӹлен, тидӹ Мары Элӹн цымыр населенижӹн 33 %-шӹ ылеш[27].

Сола хозанлыкын видӹшӹ отрасльжы – вольык хозанлык (шӹшер дӓ пай-шӹшер вольыкым, саснам, шарыкым, кекӹм, кесӹм урдымаш). Пӹрцӹ (шож, шӹльӹ, ыржа, шӓдӓнгӹ) дӓ кормы кульурывлӓм, долгунец итӹнӹм, ымылам, кавштавичӹ хӓдӹрвлӓм, турим куштат.

2020 ин цилӓ сельхозпроизводительвлӓн сола хозанлык продукцин объёмжы 50,2 млрд тӓнгӓш шон, нӹнӹ логӹц вольык хозанлык продукци 36,6 млрд тӓнгӓ, кушкыш хозанлыкын – 13,6 млрд тӓнгӓ. 2019 иэш индекс 104,1 %[28]. Вольык хозандык продукцин удельный нелӹцшӹ – 72,9 %.

Агропромышленный комплексӹн продукцижӹ республикӹн ВВП-ты 18 % утла ылеш. 5 иштӹ сола хозанлык продукцим ӹштӹмӓшӹн объёмжы 1,2 пачаш кушкын. Продовольствин тӹнг видвлӓжӹм Мары Эл ӹшкӹлӓнжӹ ӹшке тӹрӹс ситӓрӓ. Продукцим Российӹн 70 утла регионыш колтат, тенгеок вескид сӓндӓлӹквлӓшкӓт. Пай шотышты производство уровень 405 %, тури доно – 123 %, мыны – 110 %. Мары Эл ӹшкӹмжӹм ӹшке шӹшер дон кавштавичӹ хӓдӹрвлӓ доно обеспечивая[29].

2015 ин Мары Эл гӹц делегаци «Шӧртньӹ шӹжӹ-2015» агропромышленный выставкышты участвуен дӓ отраслян конкурсвлӓштӹ участвыйымы гишӓн икманяр медальым нӓлӹн[30].

Вольык хозанлык

2021 и 1 январеш КРС вуй шот 81,0 тӹжем ылын (+ 5,3%), тӹшец 30,5 тӹж. вуй ышкал (+3,1 %), 319,4 тӹж. вуй сасна (+12,9 %), 34,5 тӹж. вуй шарык дон кесӹ (-0,2 %), 1,0 тӹж. вуй имни (+16,2 %), 13,738 млн вуй кек (+8,2%)[31].

2020 ин пайлан урдымы вольык дон кекӹн ӹлӹшӹ нелӹцшӹ 350 тӹж. тонн ылын (+4%), мыны – 362 млн штук (+12 %). Ышкал вуй шотым чӹдемдӹмӓшӹм цӓрӹмӹ. 2020 ин тӹдӹн шотшы 1461 вуеш кушкын. Тидӹн гишӓнӓт шӹшерӹм ӹштӹмӓш шукеш кушкын – 10 тӹж. тоннеш, и пӹтӹмӓшеш валовый шыпшылмаш 186 тӹж. тонн ылын. Ик ышкал гӹц кӹдӓлӓш шыпшылмаш– 7136 кило (+673 кило). Хозанлыквлӓ лошты сек кого продуктивностьым анжыктенӹт: Медведево районын «Семёновский» Племзавод ЗАО 9358 кило ышкалеш; У Троъял районын «Икшӹ май» СХПК-СХА (колхоз) – 9020 кило; Мари-Турек районын «Акпарс» ООО Агрофирма – 8047 кило[32].

Кушкыш хозанлык

2020 ин сола хозанлык культурывлӓн цилӓ категори хозанлыквлӓштӹ лӓктӹшлӓн шӹндӹмӹ цымыр кымдыкышты – 292,7 тӹжем гектар, тидӹ ик и перви шӹндӹмӹ доно тӓнгӓштӓрӹмӓштӹ 1,9 тӹж. гектареш шукырак (0,7 %-еш). 2019 и доно тӓнгӓштӓрӹмӓштӹ, пӹрцӹ дӓ пӹрцӹ-пырса культурывлӓм ӱдӹмӹ площадь 9,4 %-еш кушкын, турин – 0,4 %-еш, кавштавичӹ хӓдӹрвлӓн – 1,8 %-еш, технический культурвлӓм ӱдӹмӓш 3,4 %-еш вален, кормовой культурвлӓн – 6,7 %-еш. 2020 ин пӹрцӹ дӓ пӹрцӹ-пӹрса культурвлӓ цилӓ ӱдӹмӹ площадь гӹц 46, 2 %-ӹм йӓшненӹт, кормовой культурывлӓ – 45,3 %, тури – 4,1 %, технический культурывлӓ – 3,1 %, кавштавичӹ хӓдӹрвлӓн пай – 1,3 %[33][34].

2022 ин 300 тӹжем га-м ӱдаш шанен пиштӹмӹ. 2021 ин ӱдӹмӹ пӹрцӓн кокиӓшӹм – 47 тӹж га (117 %), технический культурывлӓм – 12 тӹж. га (111 %), турим – 12,3 тӹж. га (102 %) дӓ кавштавичӹ хӓдӹрвлӓм – 4 тӹж. га (111 %) ӱдӹмӹ гӹц шукырак[29].

Органикӓн дӓ минералан удобренивлӓм кычылтмым чӹдемдӹмӹ гишӓн, тенгеок химиӓн мелиораци пӓшӓм цела хӓлӓ цӓрӹмӹ гишӓн мӱлӓндӹн шурны лӓктӹшӹжӹ худаэмӓш тӹнгӓлӹн[35].

Образовани

[тӧрлӓтӓш | вики-текстӹм тӧрлӓтӓш]

Кӹдӓлӓш образовани Республикӹштӹ 250 нӓрӹ кӹдӓлӓш тымдымы заведени улы[36], нӹнӹ логӹц 5 нӓрӹжӹ седок Российӹн 500 сек яжо школ рейтингӹш попазат[37].

Йошкар-Олашты, проста школвлӓ гӹц пасна, тенгеок икманяр лицей дӓ гимнази улы, тӹштӹ физикӹм дӓ математикӹм, мары, англ, немӹц дӓ француз йӹлмӹвлӓм, православим, гуманитарный наукывлӓм, информатикӹм дӓ программированим, биологим дӓ химим келгӹнрӓк тымдат[38]. Тенгеок юж школвлӓштӹ сакой кадет классвлӓ улы.

Кӱшӹл образовани[тӧрлӓтӓш | вики-текстӹм тӧрлӓтӓш]

Республикӹштӹ нӹл кӱшӹл тымдымы заведени улы:

  • Поволжский кугижӓншӹ технический университет (ПГТУ),
  • Мары кугижӓншӹ университет (МарКУ),
  • iSpring институт[39],
  • Межрегиональный пачмы социальный институт (МОСИ).

Тӹлец пасна 2015 иэш Россий Федерацин вес субъектвлӓштӹжӹ вӓрлӓнӹшӹ организацивлӓн вӹц вузын филиалвлӓштӹ формально пачылтыныт, но действуйышы лицензижӹ лач иктӹн веле ылын – ПГТУ-н Волжскыштышы филиалжын[40].

Культура

[тӧрлӓтӓш | вики-текстӹм тӧрлӓтӓш]

Театрвлӓ[тӧрлӓтӓш | вики-текстӹм тӧрлӓтӓш]

  • М.Шкетан лӹмеш мары халык драма театр
  • Эрик Сапаев лӹмеш мары кугижӓншӹ академи опера дӓ балет театр
  • Георгий Константинов лӹмеш руш академи драма театр
  • Республикӹштӹшӹ поханя театр
  • Кырык мары драма театр

Музей дон галерейвлӓ[тӧрлӓтӓш | вики-текстӹм тӧрлӓтӓш]

  • Национальный художественный галерей
  • Республикӹштӹшӹ изобразительный искусствын музей
  • Мары Эл Республикӹн Т. Евсеев лӹмеш национальный музей
  • Медведево муниципальный районын «Историко-художественный музей»
  • Сернурыштышы Александр Конаков лӹмеш музейно-выставочный комплекс
  • Кӹлемар районыштышы краеведени музей.

Концерт площадкывлӓ[тӧрлӓтӓш | вики-текстӹм тӧрлӓтӓш]

  • Яков Эшпай лӹмеш мары кугижӓншӹ филармони

Национально-культурный центрвлӓ[тӧрлӓтӓш | вики-текстӹм тӧрлӓтӓш]

  • Республикӹштӹшӹ мары культурын центр
  • Республикӹштӹшӹ руш культурын центр
  • Республикӹштӹшӹ тадар культурын центр
  • Республикӹштӹшӹ халык творчество дӓ кульнурно-кӓнӹмӹ пӓшӓн научно-методический центр

Библиотекӹвлӓ[тӧрлӓтӓш | вики-текстӹм тӧрлӓтӓш]

  • С. Г. Чавайн лӹмеш национальный библиотека
  • Слӧпӧйвлӓлӓн республикӹштӹшӹ библиотека
  • Республикӹштӹшӹ В. Х. Колумб лӹмеш тетя дон сӓмӹрӹквлӓлӓн библиотека

Нумизматика[тӧрлӓтӓш | вики-текстӹм тӧрлӓтӓш]

  • 2020 ин 7 сентябрьын Россий Банк «Мары Эл Республикӹлӓн 100 и» 3 тӓнгӓн шӓрнӹмӹ ши оксам лыктын[41].

Примечани

[тӧрлӓтӓш | вики-текстӹм тӧрлӓтӓш]
  1. ↑ Валовой региональный продукт по субъектам Российской Федерации в 1998-2018гг. (xls). Росстат.
  2. ↑ Валовой региональный продукт по субъектам Российской Федерации в 1998-2018гг. (xls). Росстат.
  3. ↑ Валовой региональный продукт по субъектам Российской Федерации в 1998-2018гг. (xls). Росстат.
  4. ↑ https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/OkPopul_Comp2024_Site.xlsx
  5. ↑ Конституционное Собрание Марий Эл. Конституция Республики Марий Эл (принята Конституционным Собранием Республики Марий Эл 24 июня 1995 г.) (с изменениями и дополнениями). Сайт Конституции РФ. Марий Эл (24 июньын 1995). Дата обращения: 11 декабрьын 2020. Архивировано 16 январьын 2021 года.
  6. ↑ С. Герберштейн о занятиях марийцев и их участии в русско-казанских отношениях конца XV — начала XVI веков, 1523.
  7. ↑ Старикова Е. П. Голод 1921—1922 гг. и изъятие церковных ценностей (на примере Марийского края) // Вестник Православного Свято-Тихоновского гуманитарного университета. Серия 2: История. История Русской Православной Церкви. — 2015. — № 2 (63). — С. 54
  8. ↑ Закон РФ от 9 декабря 1992 г. N 4061-I «Об изменениях и дополнениях Конституции (Основного Закона) Российской Федерации — России». Дата обращения: 3 июньын 2009. Архивировано 23 декабрьын 2008 года.
  9. ↑ «Российской газете» 12 января 1993 года С. 4.(недоступная ссылка — история).
  10. ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2024 г. и в среднем за 2023 г. и компоненты её изменения. Федеральная служба государственной статистики (22 мартын 2024). Дата обращения: 25 мартын 2024.
  11. ↑ Численность населения по полу по субъектам Российской Федерации на 1 января 2022 года (с учётом итогов Всероссийской переписи населения 2020 г.). Федеральная служба государственной статистики (30 декабрьын 2022). Дата обращения: 16 январьын 2023.
  12. ↑ Маристат. Окончательные итоги ВПН-2010. Национальный состав населения(недоступная ссылка — история). Дата обращения: 19 февральын 2011. Архивировано 30 майын 2012 года.
  13. ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2024 года. Федеральная служба государственной статистики (27 апрельӹн 2024). Дата обращения: 2 майын 2024.
  14. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 Таблица 5. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, городских округов, муниципальных районов, муниципальных округов, городских и сельских поселений, городских населенных пунктов, сельских населенных пунктов с населением 3000 человек и более. Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года. На 1 октября 2021 года. Том 1. Численность и размещения населения (XLSX).
  15. ↑ Паспорт Кундышского сельского поселения Медведевского муниципального района Республики Марий Эл на 01 января 2020 года. Дата обращения: 30 декабрьын 2021.
  16. ↑ 1 2 Всероссийская перепись населения 2010 года. Численность населения городов, районов, городских и сельских населённых пунктов
  17. ↑ Паспорт муниципального образования «Пекшиксолинское сельское поселение» Медведевского района Республики Марий Эл (по состоянию на 1 января 2018 года). Дата обращения: 5 февральын 2020.
  18. ↑ Куженер хала типӓн посёлкы > Данные не обнаружены. Возможно, страница переименовывалась. Проверьте справочник
  19. ↑ Республика Марий Эл. Общая площадь земель муниципального образования
  20. ↑ ​Администрация Главы Республики Марий Эл. Дата обращения: 31 январьын 2020. Архивировано 1 февральын 2020 года.
  21. ↑ Понятная статистика Валовой региональный.. &124; Маристат &124; ВКонтакте. vk.com. Дата обращения: 23 мартын 2022.
  22. ↑ Основные показатели сельского хозяйства по республикам, краям и областям // Сельское хозяйство СССР. Статистический сборник (1960). — Москва: Госстатиздат ЦСУ СССР, 1960. — С. 498. — 667 с. — 10 000 экз.
  23. ↑ 1 2 Госкомстат России. Растениеводство. 14.1 Посевные площади всех культур // Регионы России. Социально экономические показатели. 2002. — Москва, 2002. — С. 490. — 863 с. — 1600 экз. — ISBN 5-89476-108-5. Архивированная копия. Дата обращения: 28 ноябрьын 2019. Архивировано из оригинала 19 апрельӹн 2019 года.
  24. ↑ 1 2 Федеральная служба государственной статистики. Растениеводство. 14.5 Посевные площади сельскохозяйственных культур // Регионы России. Социально экономические показатели. 2016. — Москва, 2016. — С. 726. — 1326 с. — ISBN 978-5-89476-428-3.
  25. ↑ О развитии сферы туризма в Республике Марий Эл. Комитет Республики Марий Эл по туризму. Дата обращения: 21 апрельӹн 2016. Архивировано 4 январьын 2018 года.
  26. ↑ Схема и программа перспективного развития электроэнергетики Республики Марий Эл на 2021—2025 годы. Официальный интернет-портал правовой информации. Дата обращения: 2 июльын 2020. Архивировано 3 июльын 2020 года.
  27. ↑ Население регионов России 2021. Дата обращения: 4 майын 2021. Архивировано 4 майын 2021 года.
  28. ↑ Продукция сельского хозяйства Республики Марий Эл в 2020 году. Дата обращения: 11 январьын 2022. Архивировано 17 июньын 2021 года.
  29. ↑ 1 2 Посевные площади расширяются: жителям Марий Эл не надо опасаться дефицита продовольствия. 25.04.2022. Дата обращения: 25 апрельӹн 2022. Архивировано 25 апрельӹн 2022 года.
  30. ↑ Итоги XVII Российской агропромышленной выставки «Золотая осень – 2015». Министерство сельского хозяйства и продовольствия Республики Марий Эл (14 октябрьын 2015). Дата обращения: 19 ноябрьын 2024.
  31. ↑ Поголовье скота и птицы в Республике Марий Эл на 1 января 2021 года. Дата обращения: 11 январьын 2022. Архивировано 17 июньын 2021 года.
  32. ↑ Подведение итогов работы сельскохозяйственных предприятий и крестьянских фермерских хозяйств по производству молока в Республике Марий Эл. 07.04.2021. Дата обращения: 4 майын 2021. Архивировано 4 майын 2021 года.
  33. ↑ Посевные площади сельскохозяйственных культур по Республике Марий Эл под урожай 2020 года. Дата обращения: 11 январьын 2022. Архивировано 17 июньын 2021 года.
  34. ↑ Ход уборочной кампании 2020 в РФ по областям. Дата обращения: 4 майын 2021. Архивировано 4 майын 2021 года.
  35. ↑ Мониторинг плодородия почв Республики Марий Эл и пути его повышения. Дата обращения: 11 майын 2022. Архивировано 11 майын 2022 года.
  36. ↑ Людмила СУСЛОВА. Стало известно, сколько школ в Марий Эл готовы к учебному году (19 августын 2019). Дата обращения: 25 июньын 2022.
  37. ↑ Рейтинг ТОП-500 лучших школ России 2021 - 2022 - полный список. Дата обращения: 25 июньын 2022. Архивировано 2 августын 2021 года.
  38. ↑ RAEX. Топ-10 школ республики Марий Эл. RAEX (21 сентябрьын 2021).
  39. ↑ Университет iSpring в Йошкар-Оле как поступить и сколько стоит обучение. www.marpravda.ru. Дата обращения: 25 июньын 2022. Архивировано 8 февральын 2022 года.
  40. ↑ Информационно-аналитические материалы по результатам проведения мониторинга деятельности образовательных организаций высшего образования 2015 года — Республика Марий Эл. Министерство образования и науки Российской Федерации. Дата обращения: 30 декабрьын 2015. Архивировано из оригинала 15 февральын 2016 года.
  41. ↑ Банк России выпускает в обращение памятные монеты из драгоценного и недрагоценного металлов. Дата обращения: 19 сентябрьын 2020. Архивировано 28 ноябрьын 2020 года.

Литература

[тӧрлӓтӓш | вики-текстӹм тӧрлӓтӓш]
  • Энциклопедия Республики Марий Эл / Отв. ред. Н. И. Сараева. — Йошкар-Ола, 2009. — 872 с. — 3505 экз. — ISBN 978-5-94950-049-1.
«https://mrj.ruwiki.ru/w/index.php?title=Мары_Эл_Республика&oldid=173630» гӹц нӓлмӹ