Кырык марынвлӓ
| Кырык марынвлӓ | |
|---|---|
| Чот дӓ ареал | |
| Цилӓжӹ: 50 гӹц 135 тӹж. эдем якте[2] | |
|
|
|
| Описани | |
| Йӹлмӹ | кырык мары, руш |
| Религи | православи, марла верӓ |
| Кышкы пыра | марынвлӓ |
 Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа | |
Кырык марынвлӓ (а. м. Курык марий-влак, руш. Горные марийцы) — марынвлӓн цымырын вӓрлӓнӹшӹ этнолингвистический тӹшкӓ. Тӹнг шотышты Мары Элӹн йыдпелвел покашты дӓ тенгеок Российӹн Киров дӓ Угарман областьвлӓштӹ ӹлӓт.
Вӓрлӓнӹмӓш дӓ чот
Тӹшкӓ 9-16 курымвлӓштӹ Шур дон Кого Сундырка (Йылын вургымла сиржӹ) Ветлуга, Рутка, Арда дӓ Парат (Йылын шалахай сиржӹ) лошты цымырген. Тидӹ шалахай монгырыштышы марынвлӓ доно халык коргӹ хозанлык кӹл шотышты ӓнгӹсӹреммӓш гишӓн лиӓлтӹн. Кырык марынвлӓм социально-экономический истори, происхождени, менталитет, йӹлмӹ, культуры дӓ этнический самозонани иквӓреш цымырен. Тӹ веремӓнок культурный признаквлӓ доно кырык марынвлӓ алык марынвлӓ дон дӓ йыдпелвел вадывел, ирвел марынвлӓ дон ик халык ылыт.
700 тӹжем марынвлӓ ло гӹц кырык марынвлӓ 135 тӹжем ылыт. Тидӹ 20% цилӓ марынвлӓ гӹц[2]. 2002 ин эртӹшӹ Цилӓ Российӹштӹ эдем шотым лыдмы паштек (кырык мары) «горные марийцы» семӹнь 18 515 эдем ӹшкӹмӹштӹм кырык марынеш шотлат. (17 715 — Марий Эл) 604 298 марынвлӓ ло гӹц (ӓли нӹнӹ гӹц 3%)[3], ӹшкӹмӹштӹм марын «марийцы» маныт.
Кырык марынвлӓн тӹнг ӹлӹмӹ вӓрӹштӹ Марий Элӹштӹ Кырык мары район (25,6 тӹжем ӓли 87,7% арйонышты ӹлӹшӹвлӓ ло гӹц 2002 и). Район покшалны Цикмӓ хала, шукынжок Йылын вургымла сирӹштӹ ӹлӓт. Тенгеок шалахай сирӹштӹ Юринский дӓ Килемарский районышты (7,8 тӹжем марынвлӓ) ӹлӓт. Цилӓжӹ кым районышты 33,4 тӹжем марын (61%) ӹлӓ.
Тенгеок кырык марынвлӓ йыдпелвел-ирвел покашты Нижегородский областьышты (8 тӹжем Воротынский районышты), кечӹвӓлвел-вадывел покашты Кировский областьышты (Яранский районышты, тенгеок вес районвлӓштӹ алык-ирвел покашты вес марынвлӓ дон пашкуды статян) ӹлӓт.
Этноним
Кырык черемисвлӓ этноним руш йӹлмӹ гӹц лӓктӹн. Тошты руш традици семӹнь Йылын вургымла покашты ӹлӹшӹвлӓм кырык эдемвлӓ маныныт.
Истори
Кырык марынвлӓ дон алык марывлӓ лошты айыртем 9-11 курымышты цаклалташ тӹнгӓлӹн. Кырык мары культуры ӹштӓлтмӹш суасламарын дон рушвлӓ влияним пуэнӹт. Тенгеок Мары мӱлӓндӹм Российӹш ушымы дӓ политический событивлӓ рольым мадыныт.
Субгруппывлӓ
Этнографический группы кӧргӹштӹ «земляческие» ӹлӹмӹ вӓр доно подгруппывлӓн айыртем улы. Вургымла сир - «шурмары» (сурские), «кушырмары» (кушергские), «шошмары» (еменгашские), «марламары» (еласовские), «суасламары» (суасламарывлӓ дон пашкуды статян ӹлӹшӹвлӓ); шалахай сирӹштӹ - «кожла мары» (лесные), «вӹтлӓ мары» (ветлужские), «арде мары» (ардинские), «рӹде мары» (руткинские) дӓ молат ӹлӓт.
Письменность
Пӹтӓриш кырык марла кирилицӹ йӹлмӹ дон сирӹмӹ сирмӓш 1767 ишӹ ылеш. Тӹдӹм Екатерина 2 Казаньыш толмы лӹмеш Казаньышты тыменьшӹ-кырык мары черемисвлӓ мактымы оды статян сиренӹт:
Тыни мямнамъ моцъ куце ямше эдемгане.
Тынь мямнам тумтушецъ куце тынинъ эргецкане.
Тынь мямнам шицъ кодо шкемя сталан туменена.
Тыделянлин — пуже Юма шулкмъ тлянетъ келесена[4].
Тенгеок Нижний Новгорыдыштат сирӹмӹ творчествы ылмы гишӓн предположени улы.
Примечани
- ↑ Национальный состав населения Российской Федерации согласно переписи населения 2021 года. Дата обращения: 5 январьын 2023. Архивировано 30 декабрьын 2022 года.
- ↑ 1 2 3 Joshuaproject. Mari, High of Russia / Горные марийцы Архивный копи от 7 ноябрьын 2011 на Wayback Machine(англ.)[нет в источнике]Q2472587Кырык марынвлӓ[неавторитетный источник?]
- ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Дата обращения: 15 июльын 2011. Архивировано 2 февральын 2008 года.
- ↑ Доклад о горных мари в Париже. Дата обращения: 12 январьын 2022. Архивировано 7 августын 2020 года.
Литература
- Юадаров К. Г. Горные марийцы.— Йошкар-Ола, 1995.
- Марийцы горные // Энциклопедия Республики Марий Эл / Отв. ред. Н. И. Сараева. — Йошкар-Ола, 2009. — С. 521—522. — 872 с. — 3505 экз. — ISBN 978-5-94950-049-1.
- Марийцы // Народы России. Атлас культур и религий. — М.: Дизайн, Информация. Картография, 2010. — 320 с. ISBN 978-5-287-00718-8