Акпарс
| Акпарс | |
|---|---|
 А. Ширнин дӓ С. Яндубаев скульпторвлӓн «Акпарс» лӹмеш ӹштӹмӹ бронзовый скульптура, Кырык мары район | |
| Шачмы кечӹ | XVI курымын тӹнгӓлтӹш |
| Колымы кечӹ | XVI курымын кокшы пелӹ |
| Пӓшӓн йиш | сотник, князь |
Акпарс — кыры марынвлӓн сотенный князь, Кырык мары монгырын руш кугижӓншӹш пырмыжы гишӓн шалгышы[1].
Шачмы дӓ колымы ижӹ лач пӓлӹ агыл. Нуженалышты ӹлен.
Исторический преданивлӓ семӹнь Москва дон Казанский ханствын 1540—1550-шӹ ивлӓ жепӹн кредӓлмӓшӹштӹ ӹшкӹмжӹм цаклышы политик дӓ дипломат семӹнь анжыктен, тенге 1546 ин Ивану IV докым подданствыш пырташ ядаш кырык марынвлӓн посольствым вуйлатен[2].
1552 ин кӓнгыжӹм ӹшкӹмжӹн отрядшы доно руш войскан Казань ваштареш походыштыжы участвуен[1].
Акпарс гишӓн преданивлӓ эдемвлӓ лошты шӓрленӹт. Тенге гӹнят, XVI курым жепӹштӹшӹ ик рушла сирӹмӹ источникӹштӓт Акпарсын лӹмжӹ лиде. Ученыйвлӓ Акпарс лачок лин манын доказенӹт, малын манаш гӹнь, XVII-XVIII курымвлӓштӹшӹ документвлӓ семӹнь Кырык мары районын территориштӹ Акпарсын сотня ылын.
Акпарсын сотня
Акпарсым кырык марынвлӓ шотеш пиштӓт дӓ патыр семӹнь шотлат.
Кырык марынвлӓн девизиштӹ Акпарс лӹм доно кӹлдӓлтӹн: «Акпарс мӱлӓндӹм мактенӓ!»[3].
«Акпарсын мӱлӓндӹвлӓжӹ» — жеп доно пингӹдем толшы шая сӓрӓлтӹш, кырык марынвлӓн мӱлӓндӹм анжыкта[1].
Акпарсын кырык мары отряд
Кырык мары отряд — Акпарсын видӹмӹ отрядшы, Иван Грозныйын Казань гишӓн куд ӓрня кешӹ кредӓлмӓштӹ шиэдӹлӹн. Тӧр летопись семӹнь, походышты кырык марынвлӓ дӓ суасламарывлӓ цилӓжӹ нӹл тӹжем шотан отрядвлӓ доно кредӓлӹнӹт[4].
Тайымы вӓр
Предани семӹнь, Акпарсым шачмы мӱлӓндӹштӹ, шотеш пиштӹмӓшӹм анжыктен, таенӹт. Акпарсын мыгилӓжӹ Мары Эл Республикӹн Кырык мары районыштышы Картуково солашты вӓрлӓнен. Йымын нер кӱкшикӓштӹ шукердшен языческий могильник ылын. Тӹдӹ Акпарсын шачмы Нуженалы сола гӹц Изи Юнга гач ылеш.
2010 ин тиш кого мрамор кӱм пиштенӹт, тӹдӹ тайымы вӓрӹм анжыкта. Шотлалтеш, вуйта Акпарс кӹзӹтӓт ти кӱкшикӓ гӹц ӹшке шачмы Кырык мары мӱлӓндӹжӹм перегӓ[5].
.
Акпарс гишӓн преданивлӓ
Патыр гишӓн сек пӓлӹмӹ предани семӹнь кокты шотлалтеш:
- Иван IV кугижӓ Нуженалы солашты (кышец Акпарс ылеш) икманяр кечӹ ӹлен, шӹргӹштӹ лошты охотыш каштын. Вырсышты сӹнгӹмӹ гишӓн, кыды черемис ходатайвлӓм тӓрвӓтӹмӹ доно тӹнгӓлӹн, Иван Грозный Акпарслан нӹл хӓдӹрӹм подарен: ши (южшы данный семӹнь — шӧртньӹ) цӓшкӹм, кышты кучкыжым, ӧртнелӹм, кердӹм дӓ имним рисуйымы. Акпарслан подарымы цӓшкӓ Йоласал церкӹштӹ (южшы данный семынь — XIX курым якте) шукы жеп перегӓлтӹн[1].
- Вес предаништӹ Азан халам нӓлмӹ гишӓн попалтеш, тӹштӹ Акпарс ӹшкӹмжӹм стратег семӹнь анжыктен. Подкопым ӹштен, крепостьым пыдештӓрӓш решен. Капайымы анзыц стенӓ якте уштышым пӓлен налӹн. Уштышым пӓлен нӓлӓш манын, тӹдӹ йойланен, кӓршӹм шоктен дӓ ашкылым шотлен. Крепостьышты ӓрӓлтшӹвлӓ сӹлнӹ сем доно вӹкӹжӹ сарненӹт («Акпарсын маршыжы» лӹмӓн) дӓ тӹдӹм лӱделыт. Акпарс ти гишӓн мӹнгеш ӹлӹшӹ пӧртӹлӹн. Подкопым ӹштӹмӹкӹ, тӹшкӹ порох доно 48 тар пецкӓм пуртенӹт дӓ сортам чӱктенӹт (иктӹжӹм пырымашты шӹнденӹт). Пыдештмӓш кужы жеп лиде. Иван Грозный тидӹ гишӓн Акпарсым предателеш лыктын дӓ казняш шонен. Ноишукыштат агыл пыдештмӹ юк шоктен дӓ Азаным нӓлӹн кердӹнӹт. Малын пыдештде, Акпарс ынгылдарен, кугижа гӹц грамотым вел нӓлӹн:марынвлӓм пӹслӹндӓрӓш агыл, паярны дон воеводавлӓлан нӹнӹм пуаш агыл, пингӹдемдӓш агыл, а ӹшке мӱлӓндӹштӹ ирӹкӹштӹ ӹлӓш дӓ иготыш шошы мары охотниклӓн пӓлемдӹмӹ ясакым вел тӱлӓш[1].
Культурышты
- Аркадий Крупняков. «Марш Акпарса» исторический роман (1978);
- Сергей Николаев. «Акпарс» драматический повесть ;
- Ким Васин. «С вами, русичи!» повесть;
- Анатолий Пушков. «Мары посолвлӓ Иван Грозный доно» картин[2];
- Анатолий Луппов. «Акпарсын эргӹвлӓ» сюита.
- «Акпарс» лӹмеш ӹштӹмӹ бронзовый скульптура. Скульпторвлӓ: Анатолий Ширнин, Сергей Яндубаев. Скульптура Кырык мары районышты «Кого Сундырь—Йыл» Р173 трассышты, Картуковский сӓрнӓлтӹш сага, вӓрлӓнен. Акпарс шалга, ик кида кӓрш доно шакта, а вес кид доно ӹшке халыкшылан шӓлӓм колта. Памятникӹн постаментӹштӹ иктӹ-весӹн кидӹм кормыжтышы сотенный князь Акпарс дон руш кугижӓ Ивана Грозныйым анжыктышы рисункан бронзовый барельеф.
Акпарс лӹмеш лӹмдӓлтӹнӹт
- «Акпарс» кинотеатр (г. Цикмӓ), пӹтӓртӹш ивлӓн пӓшӓм ӹштӹде.
- «Ариада-Акпарс» хоккейный клуб (Волжск хала), пӹтӓртӹш ивлӓн пӓшӓм ӹштӹде.
- «Акпарс» социально-культурный центр (г. Цикмӓ).
- «Акпарс» ООО агрофирма (с. Косолапово, Мари Турек район, Мары Эл Республика)
- «Акпарс» радиостуди — передачывлӓм кырык мары литературный йӹлмӹ доно Мары Эл Республикыштӹшӹ Цикмӓ халашты, Кырык мары, Йӹрнӹ, Кӹлемар районвлӓштӹ, Суасламары Республикӹн Моргаушский районышты колышташ лиэш.
- «Акпарс» ПО организаци (Йошкар-Ола хала).
- «Акпарс» киндӹ — шӓдӓнгӓн-ыржан киндӹ.
Примечани
- ↑ 1 2 3 4 5 Акпарс. Сайт «Марийская история в лицах». Дата обращения: 26 октябрьын 2020. Архивировано 24 сентябрьын 2012 года.
- ↑ 1 2 Требушкова О. А., Свечников С. К. История Марийского края в живописных полотнах (на примере исторической экспозиции Национального музея республики Марий Эл им. Т. Евсеева). Вестник Марийского государственного университета. № 4. 2015 г. (8 ноябрьын 2015). Дата обращения: 26 октябрьын 2020. Архивировано 30 октябрьын 2020 года.
- ↑ Мочаев, 2017, с. 16.
- ↑ Акпарс: Исследования и материалы / Авторы-составители Г. Н. Айплатов, А. Г. Иванов; Марийский государственный университет. — Йошкар-Ола, 2007. — С. 69. — 216 с.
- ↑ Марийская правда
Литература
- Акпарс // Энциклопедия Республики Марий Эл / Отв. ред. Н. И. Сараева. — Йошкар-Ола, 2009. — С. 217. — 872 с. — 3505 экз. — ISBN 978-5-94950-049-1.
- Айплатов Г. Н., Сануков К. Н., Мочаев В. А. Акпарс // Марийская биографическая энциклопедия / Авт.-сост. В. А. Мочаев. — 2-е изд. — Йошкар-Ола: Марийский биографический центр, 2017. — С. 16. — 606 с. — 1500 экз. — ISBN 978-5-905314-35-3.