Ваштылмаш кечӹ

Ирӹкӓн энциклопеди Википеди гӹц материал
Ваштылмаш кечӹ
2001 ин Копенгагенӹштӹ метром чангымы лӹмеш 1 апреляш шутя
2001 ин Копенгагенӹштӹ метром чангымы лӹмеш 1 апреляш шутя
Кын Юмор
Пӓлемдӓт 1 апрельӹн
Тӹнгӓлӹн XVI курым гӹц кӹзӹтшӹ жеп якте
Кечӹ 1 апрель
Пӓлемдӹмӓш Утларакшы вадывел вӓрвлӓштӹ (Европа, Йыдпелвел Америка), анзыц СССР-ыш пырышы сӓндӓлӹквлӓштӹ
Логотип РУВИКИ.Медиа Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа
Терминӹн «Ородын кечӹжӹ» тенгеок анжы вес кын.

Ваштылмаш кечӹ (April Fool’s Day «Ородын кечӹжӹ»[1] (англосфера), Pesce d’ Aprile «Апреляш кол» (Итали)[2], Jour de Poisson d’avril «Апреляш колын кечӹжӹ» (Франци)[3], El Día de los Santos Inocentes «Сулыкдымы святойвлӓн кечӹ» (Испани)[4], April Gowk Day «Куку кечӹ» (Шотланди)[5] — мирӹн юж сӓндӓлӹкӹштӹ 1-шӹ апрельӹн эртӓрӓлтшӹ айо. Ти кечӹ веселӓ доно кӹлдӓлтӹн, тӓнгвлӓм, иквӓреш пӓшӓм ӹштӹшӹвлӓм дӓ пӓлӹмӹвлӓм шутьымы дӓ чиктӹмӹ доно кӹлдӓлтӹн[6].

Хаджеттепе Университетӹн (туркла Hacettepe Üniversitesi медсестравлӓн общественный здравоохранени факультет кафедрӹн шӹмлӹзӹвлӓжӹ дӓ Россий Роспортребнадзорын эпидемиологи ЦНИИ-н CMD молекулан диагностика центрӹн экспертвлӓ ваштылмаш эдемӹн шулыкшылан яжо влияним ӹштӓ манын доказенӹт[7][8].

Айо шачмаш

[тӧрлӓтӓш | вики-текстӹм тӧрлӓтӓш]

Ти айо шачмы гишӓн шукы сакой ынгылдарымаш улы. Тӹнг шотышты, Европыштышы шукы сӓндӓлӹкшок (Франци, Итали, Великобритани дӓ т.м.) Ваштылмаш кечӹ шачмым ӹшке културывлӓштӹ доно кӹлдӓт[9].

Покшал курымвлӓн Вадывел Европышты У им март мычашын пӓлемденӹт. Айо ӓрня 1 апрельӹн пӹтен. У и лӹмеш шутяан мадын каштмашвлӓ эртӓрӓлтӹнӹт[10]. XVI курым покшалны (1564 и) Карл IX кугижӓ Франциштӹ календарьым вашталтен (Юлиан гӹц Григорианыш), седӹндоно У и 1 январеш попазаш тӹнгӓлӹн[11].

Ирландиштӹ ӹлӹшӹвлӓ Ваштылмаш кечӹ ӓкрӓм годшы кельтвлӓн жепӹн шачын, а цилӓ шутя дон чиктӹмӓш ваштылмаш йымылан ӹштӓлтӹнӹт манын шанат[6][10]. Исландиштӹ ти айон историжӹ йымывлӓ доно кӹлдӓлтӹн (1 апрель — Тиасс (Тьяцци) йымын Скадея (Скади) ӹдӹржӹм ӓштӹмӹ кечӹ)[11].

Инди халык Ваштылмаш кечӹн негӹцшӹ холи фестиваль (шошым, сусу кечӹ) ылеш манын шанат. Кӹзӹтшӹ итальянецвлӓ Ваштылмаш кечӹм айымаш традици Италиштӹ шачын манын пингӹдемдӓт. Ӓкрет Римӹштӹ тел мычашын Ородывлӓн айом эртӓренӹт (календарьым вашталтымы паштек тӹдӹ 1 апрельӹш ванжен)[10][12].

Фольклорист, философ, культурын историк М. Шахнович Ваштылмаш кечӹ телӹм ыжатымы овуца доно, Ӓкрет Римӹштӹшӹ ваштылмаш йымы культ доно (грек мифологиштӹ — Гелос) кӹлдӓлтеш манеш. Ваштылмаш йымы лӹмеш апреляш айо Рим Импери шӓлӓнӹмӹ паштек Европышты шӓрлӓш тӹнгӓлӹн[13].

Айымаш традици

[тӧрлӓтӓш | вики-текстӹм тӧрлӓтӓш]

Ваштылмаш кечӹм шукы сӓндӓлӹкӹштӹжок ӹшке традициштӹ семӹнь пӓлемдӓт[9][6]. Шамак толшеш, У Зеландиштӹ, Великобритаништӹ, Австралиштӹ дӓ молывлӓштӓт Ваштылмаш кечӹ айымашым кечӹвӓл якте веле эртӓрӓт, а кӱ ти веремӓ паштек шутя, нӹнӹм «апреляш ородывлӓ» маныт[6]. Шотландиштӹ ти кечӹм Куку кечӹ маныт дӓ 2 кечӹ пачелӓ пӓлемдӓт[5], а Германиштӹ 1-шӹ апрель цӓшдӹмӹ кечеш шотлалтеш.

Итали[тӧрлӓтӓш | вики-текстӹм тӧрлӓтӓш]

Италиштӹ Ваштылмаш кечӹм Pesce d’ Aprile — «Апреляш кол» маныт[2]. Ти кечӹн итальянецвлӓ ӹшке кид доно рисуйымы ынгай пумаган колым тупешӹштӹ пижӹктӓт. Тенгежӹ гӹнь, Италиштӹ 1 апреляш символ кол ылеш. Айо шомы анзыц сӓндӓлӹкӹн лапкавлӓштӹ шоколад гӹц кол фигурывлӓ лӓктӹт[14]. Ти традици шачмын икманяр верси улы. Ик сек тӹнгжӹ Юлиан календарь гӹц Григориан календарьыш ванжымы доно кӹлдӓлтӹт, тидӹн гишӓн У им 1-шӹ апрель гӹц 1-шӹ январьыш ваштымы[2]. Тенге гӹнят, халык шутяла ти айом кок гӓнӓ пӓлемден. Ти веремӓн кечӹ Кол созвездиштӹ вӓрлӓнен, седӹндоно айо техень лӹмӹм нӓлӹн[15].

Испани[тӧрлӓтӓш | вики-текстӹм тӧрлӓтӓш]

Испаништӹ традици семӹнь ти международный айом 1-шӹ апрельӹн агыл, а 28-шӹ декабрьын пӓлемдӓт[6]. Тӹнӹн лӹмжӹ — Сулыкдымы святойвлӓн кечӹ (El Día de los Santos Inocentes). Айо шачмаш Библи веремӓ дӓ ӓзӓвлӓм пуштмаш доно кӹлдӓлтӹн. Католиквлӓн традици семӹнь, 2 тӹжем и нӓрӹ перви Иудейӹн кугижӓжӹ Ирод Вифлеемӹштӹ 2 и гӹц когорак цилӓ ӓзӓм пушташ шӱден[4]. Вес верси семӹнь, Ваштылмаш айом пӓлемдӹмӓш традици XVI курымын шачын, кынам У и вадны кӹцӹзӹ дӓ пелороды испанецвлӓлӓн, «йымын сулыкдымы эдемвлӓлӓн», милостыньым пуэнӹт. Айо символ пумага гӹц пӹчкӹн лыкмы эдем кӓп (colgar un monigote de la espalda) лин. Ти кечӹн испанецвлӓ тӹдӹм йӹвӹрт родышвлӓштӹн, тӓнгвлӓштӹн, пӓлӹмӹвлӓштӹн тупеш тышкат[16].

Инди[тӧрлӓтӓш | вики-текстӹм тӧрлӓтӓш]

Индусвлӓ шутя айо ӓкрӓм годым лач Индиштӹ шачын манын ӹнянӓт. Тӹдӹм кӹзӹтшӹ Индиштӹшӹ Холи фестиваль (Holi Festival) — шошымын, пеледмӓшӹн, цилӓн сусуштын айо — доно кӹлдӓт. Холим айымаш со ик кечеш ак попазы. Айо цела тӹлзӹн остатка кечӹнжӹ ир шошым пхалгун (февраль-март) тӹлзӹн тӹнгӓлеш дӓ чайтра (март-апрель) тӹлзӹн пӹтӓришӹ кечӹнжӹ пӹтӓ[10][17]. Ти кечӹн Индиштӹ икӹжӓк-иктӹштӹм чиктӓт, вӓрӹштӹшӹ специвлӓ доно кӹшкӹлтӹт, шӹргӹвӹлӹшеш дӓ выргемеш сакой цӹреӓн чиӓвлӓм шӹрӓт, Ганг священный ӓнгӹрӹштӹ нӱштӹлӹт[5].

Великобритани[тӧрлӓтӓш | вики-текстӹм тӧрлӓтӓш]

Англиштӹ дӓ Йыдпелвел Ирландиштӹ Ваштылмаш кечӹ лӹмеш айымашым кечӹвӓл якте веле эртӓрӓт, а ти жеп паштек шутьышывлӓм «апреляш ородывлӓ» маныт[6]. Вликобритаништӹ тенге шанат: кечӹвӓл паштек иктӓжӹм чиктет гӹнь, цӓшетӹм ямдет, седӹндоно шутяш дӓ иктӓжӹм чиктӓш кечӹн пӹтӓришӹ пелӹнжӹ веле яра[11]. Шотландиштӹ 1-шӹ апрель — April Gowk Day «Куку кечӹ». Ти айо кок кечӹ пӓлемдӓлтеш[5]. Кокшы кечӹжӹ «Пач кечӹ» (Taily Day) маналтеш[11]. Шотландиштӹшӹ халык икӹжӓк-иктӹштӹлӓн пӧкенӹш лӹмӹн резин мешӓквлӓм пиштӓт, тӹдӹн вӹкӹ шӹцмӹкӹ, яжо агыл юк лӓктеш. Пач кечӹн девизшӹ — «Мӹньӹм чымал» шутя шая.

Британиштӹшӹ юмор Икшӹ Мировой вырсы тӹнгӓлмӹкӓт вӓрӹм мон. 1915 ин 1-шӹ апрельӹн Великобритани ВВС-ын самолёт немӹц лагерь вӹкӹ бомбым шуэн. Немӹцвлӓ цилӓ покаш кыргыж шӓлӓненӹт, но пыдештмӓш ылде. Бомбеш «Икшӹ апрель доно!» сирӹмӹ ылын[18].

1 апрель лӹмеш шутяла увертӓрӹмӓшвлӓ англ прессеш пецӓтлӓлтӹт. Шамак толшеш, 1957 ин ВВС Швейцариштӹ макаронын кого лӓктӹшӹжӹ гишӓн репортажым публикуен. Ти ивлӓн Великобритани халыклан спагетти экзотика качкыш ылын, тидӹ кого ажиотажым лыктын[19].

Германи[тӧрлӓтӓш | вики-текстӹм тӧрлӓтӓш]

Историквлӓн данныйвлӓ семӹнь, 1 апрельӹн Иуда Искариот шачын, седӹндоно покшал курымвлӓн Германи халыклан ти кечӹ ойхан (цӓшдӹмӹ) ылын[6]. Ти веремӓн солавлӓштӹ пӓшӓм ӹштӹделыт, у йылам тӹнгӓлделыт, витӓ гӹц вольыкым лыкделыт. Коговлӓ дӓ тетявлӓ икӹжӓк-иктӹштӹм алталенӹт, ӹштӓш лидӹмӹ пӓшӓм ӹштӓш колтенӹт. Кӹзӹтшӹ веремӓн тидӹлӓн уже ак ӹнянеп, седӹндоно Ваштылмаш кечӹм немӹцвлӓ веселӓйӹмӓшӹн, веселӓн дӓ шутявлӓн международный кечеш шотлат[20].

Франци[тӧрлӓтӓш | вики-текстӹм тӧрлӓтӓш]

Франциштӹ, Италиштӹшӹ семӹньок, 1-шӹ апрель — «Апреляш кол кечӹ» (Jour de Poisson d’avril)[3]. Икшӹ апреляш ик сек кымдан шӓрлӹшӹ шутя — тидӹ французвлӓн пӓлӹмӹвлӓштӹн, родывлӓштӹн дӓ тӓнгвлӓштӹн тупеш пумага колым тышкымаш. 1944-шӹ ин Парижӹштӹшӹ теологи факультетлӓн «Апреляш кол кечӹм» ӹшӹклӓш манын йӓмдӹлӹмӹ петициштӹ сирӹмӹ:[21]

«Техень разрядка келеш, малын манаш гӹнь ородыланылмаш мӓмнӓн кокшы „мӹньнӓм“ анжыкта, дӓ, шаналтеш, эдемлӓн соок типичный ылеш, тӹдӹн палшымы доно вӹкӹ лӓктӹн кердеш… Кынам-тинӓмжӹ пробкам лыкташ агыл гӹнь, вино пецкӓвлӓ пыдештӹт. А мӓ, эдемвлӓ, худан ӹштӹмӹ пецкӓвлӓ ылына, Йымылан когон ӹнянӹмӓшнӓ дӓ тӹдӹн анзылны сулыкым ӹштӓш лӱдмӹнӓ гишӓн соок шуна ылын ылгецӹ, мӓмнӓм пӓлӹмӓш вино пыдештӓрӓ ылын. Седӹндоно юж кечӹн мӓ ӹшкӹлӓннӓ ородыланылаш волям пуэнӓ, вара эче когорак кымыл доно Йымылан служаш пижӹнӓ».

Француз СМИ 1-шӹ апреляш чиктӹмӓштӹ активно участвуя. Шамак толшеш, 1986 ин Le Parisien издани лыдшывлӓм Эйфель башньым кӹзӹток пыжен шуаш пынзалтыш доно пӓлдӓрен. Шутялан ӹняненӹт: редакциш шукы шӹдӓн реакци пырен[19].

Россий[тӧрлӓтӓш | вики-текстӹм тӧрлӓтӓш]

Российӹштӹ 1-шӹ апрельӹм айымаш традици тӹнгӓлтӹшӹжӹм язычество гӹц нӓлеш[22]. Христианство анзыцшы веремӓн ти кечӹн Пӧртшӓр понгыжалтмыжым пӓлемденӹт, тӹдӹ, кыце шотленӹт, телӹм амален[10]. Эдемвлӓ шутенӹт, веселӓйенӹт, ваштылыныт, тенге амален кӹньӹлшӹ Пӧртшӓрӹм ӧрдӹжӹш карангденӹт[11]. Российӹштӹ пӹтӓришӹ чиктӹмӓш 1703 ин Москвашты ылын, тидӹн гишӓн данныйвлӓ перегӓлт кодыныт. Глашатайвлӓ ӧлицӓвлӓ мычкы каштыныт дӓ немӹц театр труппын «колдымы представленим» анжаш толаш ӱжӹнӹт. Занавес пачылтмыкы, цилӓн сценӹштӹ «Пӹтӓришӹ апрель — иктӹлӓнӓт ит ӹнянӹ!» сирӹман савыцым ужыныт (историк И. Голиков попымы семӹнь — «Апрельӹн икшӹ чисажы, а тидӹн доно цилӓ пӓшӓ пӹтен, дӓ занавесӹм валтымы»)[23]. Фольклорист, философ, культурын историк М. Шахнович 1700 ин содержани доно лишӹл ылшы мистификаци гишӓн увервлӓм канда. XVIII кырым мычаш гӹц руш сирӹзӹ дон поэтвлӓн произведенивлӓштӹ 1 апреляш алталымашвлӓ гишӓн корнывлӓ лӓктӓш тӹнгӓлӹнӹт. 1774 ин Екатерина II Потёмкинлӓн ик яратымаш сирмӓшешӹжӹ сирен[24]:

Пумагам колташ дӓ тӹшӓкен нимат сирӓш агыл кӹзӹт вет 1-шӹ апрель агылыш. Уты гӓнӓ ласко доно семӓлӓш агыл манын, тидӹ Тӓмдӓн омында гишӓн, виднӹ. Но мӹнь алталаш когонок худан тыменьӹнӓм, вет кынамжы нимат попыдымаш мам анжыкта – ам ынгылы.

А. С. Пушкин А. Дельвиглӓн сирмӓшӹштӹжӹ сирен (1825 и октябрь-ноябрь)[25]:

Кугижӓ, сӹнзӓхалжым кыптыртен,
Попен: «Тенгечӹ кого мардеж
Петрӹн Памятникшӹм кенвацтарен».
Тӹдӹжӹ лӱдӹн колтен:
«Мӹнь пӓлӹделам! … Коли?» –
Кугижӓ ваштыл колта:
«Икшӹ, шоляш, апрель!»

1 апрель доно кӹлдӓлтшӹ алталымашвлӓ ти кечӹн шачмы элӹштӹшӹ тӹшкӓ увер йӧнвлӓт пецӓтлӓт. Шамак толшеш, 1988 ин «Увервлӓ» газетеш аргентинӹштӹшӹ футболист Д. Марадонан Москваштышы «Спартак» клуб вуйлатышывлӓ дон контрактым подписӓйӓш йӓмдӹлӓлтмӹжӹ гишӓн материал пецӓтлӓлт лӓктӹн[19]. Шутям лачок машаненӹт — икманяр цӓшӹштӹ тӹдӹм Associated Press-еш вӓрӓнгденӓт шоктенӹт. 2000-шӹ и гӹц ти кечӹн Рунетӹштӹ (VK.ru, Википеди дӓ т.м.) кымдан шӓрлӹшӹ розыгрыш семӹнь реформа анзыцшы орфографим кычылтмаш лин[19][23].

Тенгеок анжы

[тӧрлӓтӓш | вики-текстӹм тӧрлӓтӓш]

Примечани

[тӧрлӓтӓш | вики-текстӹм тӧрлӓтӓш]
  1. ↑ Праздники в Великобритании. SkyEng (31 октябрьын 2022). Дата обращения: 23 августын 2023.
  2. ↑ 1 2 3 1 апреля в Италии. Rome with love (14 августын 2022). Дата обращения: 23 августын 2023.
  3. ↑ 1 2 День смеха во Франции. Путеводитель по Парижу (4 октябрьын 2019). Дата обращения: 23 августын 2023.
  4. ↑ 1 2 28 декабря – День дурака по-испански. Ilovevalencia (19 декабрьын 2021). Дата обращения: 30 августын 2023.
  5. ↑ 1 2 3 4 День смеха: история и традиции праздника. РИА Новости (1 мартын 2020). Дата обращения: 30 августын 2023.
  6. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 Bland A. The Big Question: How did the April Fool's Day tradition begin, and what are the best tricks? The Independent (1 апрельӹн 2009). Дата обращения: 30 августын 2023.
  7. ↑ Нилгюн К. А., Донмез А. А. Систематический обзор влияния йоги смеха на физические функции и психосоциальные результаты у пожилых людей // Дополнительные методы лечения в клинической практике. — 2020. — Т. 41.
  8. ↑ Глинка К. Смейтесь на здоровье! Источник: https://www.cmd-online.ru. Центр молекулярной диагностики (CMD) (5 апрельӹн 2021). Дата обращения: 30 августын 2023.
  9. ↑ 1 2 Гудкова Е. Когда в России начали отмечать День смеха? История праздника. Культура. РФ. Дата обращения: 30 августын 2023.
  10. ↑ 1 2 3 4 5 1 апреля в России: какого числа празднуется День смеха. Комсомольская Правда. Дата обращения: 30 августын 2023. Архивировано 22 мартын 2022 года.
  11. ↑ 1 2 3 4 5 День смеха: история и традиции праздника. РИА Новости (1 апрельӹн 2013). Дата обращения: 30 августын 2023. Архивировано 13 сентябрьын 2021 года.
  12. ↑ 1 апреля - День смеха. ТАСС (1 апрельӹн 2012). Дата обращения: 30 августын 2023.
  13. ↑ Лещинская В. В. Праздники для старшеклассников. — М.: Аделант, 2009. — С. 132. — 544 с.
  14. ↑ Праздники Италии. Итальянский перекресток (24 мартын 2013). Дата обращения: 23 августын 2023.
  15. ↑ Праздник "Апрельской рыбки". Intergid.ru. Дата обращения: 23 августын 2023.
  16. ↑ День святых простаков в Испании. ProEspañol (24 декабрьын 2021). Дата обращения: 30 августын 2023.
  17. ↑ Филлипова М. Праздники Индии. Холи. Туроператор «Кайлаш» (28 мартын 2017). Дата обращения: 30 августын 2023.
  18. ↑ Top 100 April Fool's Day Hoaxes of All Time (англ.). Museum of Hoaxes. Дата обращения: 23 августын 2023. Архивировано 20 августын 2020 года.
  19. ↑ 1 2 3 4 Самые резонансные первоапрельские розыгрыши СМИ. ТАСС (1 апрельӹн 2019). Дата обращения: 30 августын 2023.
  20. ↑ Хаметшина Н. 1 Апреля в Германии: как шутят немцы. Deutsch Online (30 мартын 2023). Дата обращения: 30 августын 2023.
  21. ↑ Ковалев В. А. Игра на престоле: ритуалы власти в Средние века и современная культура // Vox medii aevi. — 2018. — № 1. — doi:10.24411/2587-6619-2018-00001.
  22. ↑ День смеха. РИА Новости (1 апрельӹн 2020). Дата обращения: 30 августын 2023.
  23. ↑ 1 2 Дню смеха 300 лет. Вечерняя Москва (1 апрельӹн 2003). Дата обращения: 30 августын 2023. Архивировано 25 майын 2022 года.
  24. ↑ Екатерина II и Г. А. Потёмкин. Личная переписка 1769—1791. — М.: Наука, 1997. — № 390.
  25. ↑ А.С. Пушкин. Письма. Дельвигу А. А. Русская Виртуальная Библиотека. Дата обращения: 30 августын 2023.

Литература

[тӧрлӓтӓш | вики-текстӹм тӧрлӓтӓш]
  • Иванова Т. А. «Апреля в первый день обман...» // Избранные труды / Под ред С. А. Авериной. — СПб.: Филологический факультет СПбГУ, 2004. — С. 261—266. — 324 с. — ISBN 5-8465-0125-7.
  • Шахнович М. И. Приметы верные и суеверные. Атеистические очерки народного знания и бытового суеверия. — Л.: Лениздат, 1984. — 190 с.
  • Юдин В. Н. Дни величальные : страницы народного христианского календаря. — Саратов: Приволжское книжное издательство, 1992. — 320 с.

Ссылкывлӓ

[тӧрлӓтӓш | вики-текстӹм тӧрлӓтӓш]
«https://mrj.ruwiki.ru/w/index.php?title=Ваштылмаш_кечӹ&oldid=176661» гӹц нӓлмӹ