Ӓтямӱлӓндӹ вырсын орден

Б.Н. Ельцин лӹмӓн библиотекӹн материалвлӓ

Ти статьяшты Б.Н. Ельцин лӹмӓн библиотекӹн фондшы гӹц материалвлӓм кычылтмы

кымданрак

Б.Н. Ельцин лӹмӓн библиотекӹн материалвлӓ

Ти статьяшты Б.Н. Ельцин лӹмӓн библиотекӹнфондшы гӹц материалвлӓм кычылтмы

кымданрак

Ӓтямӱлӓндӹ вырсы орден
I степенян
II степенян
Сӓндӓлӹк	СССР
Тип	орден
Кӱлан пуат	Якшар Армин, Сӓр-Тангыж флотын, НКВД войскавлӓн салтаквлӓн дӓ партизан отрядвлӓн дон начальник составлан
Кымылангдымашын виржӹ	Советский Шачмы Эл верц кредӓлмӓштӹ лӱддӹмӓшӹм, цацымашым дӓ патырым анжыктышы салтаквлӓм дӓ начальник составым, тенгеок ӹшке цацымышты доно Пӓшӓзӹ-Хресӓньӹк Якшар Армин военный операцижӹлӓн сӹнгӓш палшышы йӧнӹм ӹштӹшӹвлӓ
Статус	ак кычыкталт
Статистика
Параметр	материал: шӧртньӹ, ши
Ӹштӹмӹ кечӹ	1942 и 20 май
Икшӹ награждайымаш	1942 и 2 июнь
Пӹтӓртӹш награждайымаш	1985 и 6 ноябрь
Награждайымашын чотшы	9,1 млн утла вырсы жепӹн  I степенян — 324 903 эдем II степенян — 951 652 эдем
Церот
Когорак награда	Александр Невский орден
Изирӓк награда	Пӓшӓ Якшар Знамӹн орден
Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа

Ӓтямӱлӓндӹ вырсын орден, СССР Почтын маркыжы, 1943 и (орденский лентӓн изображенижӹм анжалда)

Ӓтямӱлӓндӹ вырсын орден, «СССР-ын орден дон медальвлӓжӹ» сери гӹц СССР Почтын маркыжы (художник — А. Мандрусова, ЦФА 894 №), 1944 и

Ӓтямӱлӓндӹ вырсы орден — СССР орден, СССР Кӱшӹл Кӓнгӓш Президиумын 1942 и 20 маяш «I дӓ II степенян Ӓтямӱлӓндӹ вырсы орденӹм ӹштӹмӹ гишӓн» указшы доно ӹштӹмӹ.

Варажы СССР Кӱшӹл Кӓнгӓш Президиумын 1943 и 19 июняш указшы доно орден гишӓн сирӹмӓшкӹ икманяр вашталтымашым пыртымы, а орденӹн статутышкыжы — СССР Кӱшӹл Кӓнгӓш Президиумын 1947 и 16 декабряш указшы доно.

Вырсы жепӹн I степенян орденӹм 324 903 эдемлӓн пумы, II степенянӹм — 951 652 эдемлӓн. 1985-шӹ и якте I степенян орденӹм цилӓжӹ 344 тӹжем утла эдемлӓн, II степенян орденӹм 1 миллион 28 тӹжем нӓрӹ эдемлӓн кычыктымы.

СССР Кӱшӹл Президиумын 1985 и 11 марташ указшы доно Сӹнгӹмӓшлӓн 40 и теммӹ лӹмеш орденӹн юбилейӓн вариантшын I степенян орден доно 2 миллион 54 тӹжем нӓрӹ, II степенян орден доно 5 миллион 408 тӹжем нӓрӹ эдемӹм награждайымы.

Орденӹн историжӹ

Ӓтямӱлӓндӹ вырсы орден — Кого Ӓтямӱлӓндӹ вырсы жепӓш пӹтӓришӹ совет награда. Тенгеок тӹдӹ — степеньвлӓэш шелӓлтшӹ икшӹ совет орден. 1977 и якте награждайымы эдемӹн колымыжы паштек семняжӹлӓн ӓшӹндӓрӹмӓш семӹнь кычыктымы икманяр совет орден гӹц иктӹжӹ (Октябрь Революци орден, «Героиня-ӓвӓ» орден дӓ I, II дӓ III степенян «Ӓвӓ слава» орденвлӓ семӹнь; вес орденвлӓм кугижӓншӹлӓн пӧртӹлтӓш келеш ылын), тӹнӓм эче семняэш кодаш лимӹм вес орден дӓ медальвлӓ шотышты шӓрӹделыт.

1942 ин 10 апрельӹн И. В. Сталин РККА-н Тыл начальникшӹ интендант службын генерал-лейтенантшы А. В. Хрулёвлан фашиствлӓ доно кредӓлмӓштӹ айыртемӓлтшӹ служышывлӓм награждаяш орденӹм ӹштӓш дӓ проектшӹм анжаш пуаш шӱден. Сек анзыц орденӹм «Вырсышты лӱддӹмӓш гишӓн» лӹмдӓш шаненӹт. Орденӹн проектшӹ доно пӓшӓм ӹштӓш художниквлӓм Сергей Иванович Дмитриевӹм («Лӱддӹмӓш гишӓн», «Боевой заслуга гишӓн» медальвлӓн, «Пӓшӓзӹ-Хресӓньӹк Якшар Армилӓн XX и» юбилей медальын рисункывлӓн авторжы) дӓ Александр Иванович Кузнецовым ядыныт. Кок суткашток пӹтӓришӹ эскизвлӓ ӹштӓлтӹнӹт, нӹнӹ логӹц икманяр пӓшӓм металл гӹц ӹштен анжаш айыренӹт. 1942 ин 18 апрельӹн образецвлӓм пингӹдемдӓш пуэнӹт. Анзыкылашы наградын негӹцешӹжӹ А. И. Кузнецовын проектшӹм нӓлмӹ, а знакеш «Ӓтямӱлӓндӹ вырсы» сирӓш шанымашым С. И. Дмитриевӹн проектшӹ гӹц нӓлӹнӹт.

Орденӹм кыце намалмым, лентӓн цӹрежӹм дӓ тӹдӹн наградной колодкышты вӓрӓнгдӹмӹ правилым СССР Кӱшӹл Кӓнгӓш Президиумын 1943 и 19 июняш «СССР-ӹн орден дон медальвлӓжӹн образецвлӓштӹм дӓ нӹнӹн лентӓштӹ гишӓн сирӹмӹм дӓ орден, медаль, орден лентӓвлӓ дон айыртем знаквлӓм намалыштмы Правилвлӓм пингӹдемдӹмӹ гишӓн» указшы доно пингӹдемдӹмӹ.

Кредӓлмӓштӹ айыртемӓлтшӹ салтак дон командирвлӓм веремӓштӹ награждаяш манын, Ӓтямӱлӓндӹ вырсы орденӹм кычыкташ правам вырсыштышы командованилӓн — фронт дӓ флот командуйышывлӓ гӹц тӹнгӓлӹн, корпус командирвлӓ якте — пуэнӹт. Орден доно награждайымаш шӹрен вырсы обстановкышты подвигӹм ӹштӹмӹ паштек тӧрӧк эртен.

I дӓ II степенян Ӓтямӱлӓндӹ вырсы орден доно награждайымы гишӓн СССР Кӱшӹл Кӓнгӓш Президиумын пӹтӓришӹ указвлӓжӹ 1942 ин 2 июньын лӓктӹнӹт. Орденӹн пӹтӓришӹ какалервлӓжӹ совет артиллериствлӓ линӹт. Орденӹн статутыштыжы попалтын: I степенян орден доно артиллери тыл доно ӹшкеок тышманын 1 нелӹ (ӓль икпоратка) ӓли 2 куштылгы танкшым (бронемашинӓжӹм), ӓль орудин расчётшы доно иквӓреш 2 нелӹ (ӓль икпоратка) танкым, ӓль 3 куштылгы танкшым (бронемашинӓжӹм) пӹтӓрӹшӹ награждаялтеш. Но 32-шы гвардейский полкын артиллериствлӓжӹ капитан И. И. Криклийӹн вуйлатымыжы доно Харьков монгырышты кредӓлмӓштӹ Кечӹвӓлвел-Вадывел фронтын 28-шӹ армижӹн 13-шы гвардейский стрелковый дивизийӹштӹшӹ 42-шы гвардейский стрелковый полкын флангжым ӓренӹт. 1942 ин майын совет позицивлӓшкӹ 200 фашист танк тӓрвӓнӹмӹкӹ, артиллерист дон бронебойщиквлӓ нӹнӹм яжон вӓшлинӹт дӓ тышманвлӓм вик шинӹт, нӹнӹлӓн кого ямдымашым канденӹт. Кок кечӹ цӓрнӹде кредӓлмӓштӹ паштек 32-шы гвардейский артиллерийский полк капитан Криклийӹн вуйлатымы 1-шӹ артиллерийский дивизион 32 тышман танкым пӹтӓрен. И. И. Криклий ӹшкетшок 5 фашист машинӓм пыдештӓрен, но ӹшкежӓт нелӹн шушырген, дӓ тӹдӹм тылыш эвакуируенӹт. Шушырвлӓжӹ гишӓн 1942 ин 16 майын колен. Военный расчётын икманяр номержӹ колымыкы, когорак сержант А. В. Смирнов, снаряд осколкы тӹдӹм кид лападе коден гӹнят, тылым пакыла виден.

Капитан Иван Ильич Криклий I степенян Ӓтямӱлӓндӹ вырсы орденӹн пӹтӓришӹ кавалержӹ лин, но орденӹм (312368 №) йишӹжӹлӓн 1971 ин веле пумы. Ти наградым тенгеок когорак сержант Алексей Васильевич Смирновлан дӓ пашкуды дивизионын 776-шы артиллерийский полкын политрукшы Иван Константинович Стаценколан пумы.

Артиллерийский расчётын молы салтаквлӓжӹлӓн — якшарармеецвлӓ Григорьев Николай Ильич, Кулинец Алексей Иванович, Петрош Иван Полехтович, когорак сержант Жарков Степан Трифонович, сержантвлӓ Немфир Михаил Григорьевич дӓ Нестеренко Пётр Васильевич — II степенян Ӓтямулӓндӹ вырсы орденӹм пумы. 1-шӹ №-ӓн I степенян Ӓтямӱлӓндӹ вырсы орденӹм когорак политрук, 52-шы стрелковый дивизин политотдел начальникӹн вашталтышыжы Конюхов Василий Павловичлӓн 1942 ин Ржев лишнӹшӹ кредӓлмӓшвлӓштӹ патыр дӓ лӱддӹмӹ ылмыжым анжыктымыжы гишӓн пумы, орденӹм колымыжы паштек семняжӹлӓн кычыктымы (1943 и 24-шӹ январяш 072 №-ӓн «Личный составым награждайымы гишӓн» Вадывел фронтын войскавлӓлӓн Приказ).

1-шӹ №-ӓн II степенян Ӓтямӱлӓндӹ вырсы орденӹм когорак лейтенант, 155-шӹ танк бригадын разведка штабын начальникӹн вашталтышыжы Ражкин Павел Алексеевичлӓн колымыжы паштек пумы (1943 и 5 апреляш 22/н №-ӓн 3-шы армин войскавлӓлӓн Приказ).

I степенян Ӓтямӱлӓндӹ вырсы орденӹн историштӹжӹ шоэн тенгеӓт лиӓлтӹн: тӹдӹм иктӓ-махань ик военный операцин цилӓ участникшӹлӓн кычыктенӹт. «К-21» подводный лодкын экипаж членвлӓжӹ тидӹн шотышты пӹтӓришӹ линӹт, нӹнӹ 1942 ин 5 июльын Баренцево тангыжышты тышманын сек кого «Тирпиц» линкоржым атакуенӹт.

Тенгеок I степенян Ӓтямӱлӓндӹ вырсы орденӹм 1943 ин январьын Северский Донец ӓнгӹр доны ылшы кок кечӓш кредӓлмӓшӹн участниквлӓжӹлӓн пумы — штурмовой группын 30 салтаклан (112-шы Башкир кавалерийский дивизин 294-шӹ кавалерийский полк), тӹдӹн доно лейтенант А. Атаев командуен.

Ӓтямӱлӓндӹ вырсы орден доно воинский часть дӓ соединенивлӓ, военный училищӹвлӓ дӓ оборонный заводвлӓ награждаялтыныт. I степенян Ӓтямӱлӓндӹ вырсы орден доно шукы халам награждайымы:

• Новороссийск, Смоленск (1966),
• Керчь, Тихвин (1974),
• Воронеж (1975),
• Наро-Фоминск (1976),
• Луга (1977),
• Ржев (1978),
• Орёл, Курск, Белгород, Сочи, Кисловодск, Могилёв (1980),
• Ельня, Корсунь-Шевченковский, Ломоносов, Туапсе (1981),
• Мурманск, ростов-на-Дону, Серпухов, Феодосия (1982),
• Великие Луки, Дятьково (1983),
• Кандалакша, Кингисепп, Кишинёв, Орша, Старая Русса, Таллин (1984),
• Волоколамск, Борисов, Изюм, Можайск, Нальчик, Тирасполь, Шяуляй (1985).

Тенгеок 1969 ин Ӓтямӱлӓндӹ вырсы орден доно Склабиня словак солам награждайымы.

Вырсы паштек Ӓтямӱлӓндӹ вырсы орденӹм махань-гӹнят ӓмӓл гишӓн кредӓлмӓшвлӓ годым пуаш сӧрӹмӹ наградым нӓлдӹмӹ шукы тӹжем шушыргышы салтаклан пумы.

1977 и май якте Ӓтямӱлӓндӹ вырсы орденӹм 700 нӓрӹ вескид сӓндӓлӹкӹштӹшӹ эдемлӓн пумы — Кокшы мировой вырсы годым фашиствлӓ ваштареш кредӓлшӹвлӓлӓн.

Орденӹн статутшы

Ӓтямӱлӓндӹ вырсы орден доно Якшар Армин, Сӓр-Тангыж флотын, НКВД-н салтаквлӓн дӓ партизан отрядвлӓн Шачмы Эл верц кредӓлмӓштӹ лӱддӹмӓшӹм, цацымашым дӓ патырым анжыктышы салтаквлӓм дӓ начальник составым, тенгеок ӹшке цацымышты доно мӓмнӓн сӓр вин военный операцижӹлӓн сӹнгӓш палшышы йӧнӹм ӹштӹшӹ вырсышты служышывлӓм награждаенӹт. Орден доно награждайымаш СССР Кӱшӹл Кӓнгӓш Президиумын указшы доно ӹштӓлтӹн. Орден кок степень гӹц шалген: I дӓ II. Орденӹн кӱшӹл степеньжӹ I степень ылын. Награждайымы эдемӹн орденӹн махань степеньжӹм заслуживайымыжым СССР Кӱшӹл Кӓнгӓш Президиумын указшы пӓлдӹртен.

Орденӹн статутыштыжы совет награда системӹн историштӹжӹ пӹтӓришӹ гӓнӓ махань подвигвлӓ гишӓн айыртемӓлтшӹ эдемӹм наградылан предлагаяш лин раш попалтын.

I степенян орден

I степенян орден доно техень эдемвлӓ награждаялтыныт, кӱ:

• тышманын тылышты осовын керӓл объектӹш тӧр попазен дӓ тӹдӹм шӓлатен;
• боевой заданим ӹштӹмӹ годым самолёт экипаж доно иквӓреш ӹшке пӓшӓжӹм лӱдде ӹштен, тидӹн гишӓн штурман ӓль лётчик Ленин орден доно награждаялтын;
• экипажышты ылмы годым воздухышты кредӓлмӓштӹ сӹмӹрен валтен:
• нелӹ-бомбардируйышы авиацин — 4 самолётшым;
• мӹндӹр-бомбардируйышы авиацин — 5 самолётшым;
• лишӹл-бомбандируйышы авиацин — 7 самолётшым;
• штурмуйышы авиацин — 3 самолётшым.

• экипажышты ылмы годым ӹштен:
• нелӹ-бомбандируйышы авиацин — 20-шы сӹнгӹмӓшӓн кредӓлмӹ чонгештӹмӓшӹм;
• мӹндӹр-бомбардируйышы авиацин — 25-шӹ сӹнгӹмӓшӓн кредӓлмӹ чонгештӹмӓшӹм;
• лишӹл-бомбандируйышы авиацин — 30-шы сӹнгӹмӓшӓн кредӓлмӹ чонгештӹмӓшӹм;
• штурмовой авиацин — 25-шӹ сӹнгӹмӓшӓн кредӓлмӹ чонгештӹмӓшӹм;
• истребитель авиацин — 60-шы сӹнгӹмӓшӓн кредӓлмӹ чонгештӹмӓшӹм;
• мӹндӹр-разведка авиацин — 25-шӹ сӹнгӹмӓшӓн кредӓлмӹ чонгештӹмӓшӹм;
• лишӹл-разведка авиацин — 30-шы сӹнгӹмӓшӓн кредӓлмӹ чонгештӹмӓшӹм;
• корректируйышы авиацин — 15-шӹ сӹнгӹмӓшӓн кредӓлмӹ чонгештӹмӓшӹм;
• кӹл авиацин — ӹшке территориэш вазалмы доно 60-шы сӹнгӹмӓшӓн кредӓлмӹ чонгештӹмӓшӹм дӓ тышман нӓлмӹ территориштӹ ӹшкӹмнӓн вырсы винӓн вӓрлӓнӹмӹ районышты вазалмы доно 30-шы сӹнгӹмӓшӓн кредӓлмӹ чонгештӹмӓшӹм;
• транспорт авиацин — ӹшке территориштӹ вазалмы доно 60-шы сӹнгӹмӓшӓн кредӓлмӹ чонгештӹмӓшӹм дӓ тышман йӓшнӹмӹ территориштӹ ӹшкӹмнӓн вырсы винӓн вӓрлӓнӹмӹ районышты вазалмы доно 15-шӹ сӹнгӹмӓшӓн кредӓлмӹ чонгештӹмӓшӹм;
• авиационный частьвлӓ доно чыкатан дӓ кӹрӹлтде вуйлатымашым организуен;
• штабын пӓшӓжӹм чыкатан дӓ план семӹнь ӹштен;
• тышманын территориэш самынь вазалшы пыдыргышы самолётым тӧрлен дӓ тӹдӹм пӹлгомышкы лыктын кердӹн;
• тышманын тылжы лӹвӓлнӹ анзыл аэродромышты 10 самолёт гӹц чӹдӹм агыл тӧрлен кердӹн;
• тышманын тылжы лӹвӓлнӹ аэродром гӹц цилӓ запасым лыктын дӓ, аэродромым минируен, тышманлан тӹшкӹ самолётшым шӹндӓш йӧнӹм пуде;
• ӹшкеок тышманын 2 нелӹ ӓл кок икпоратка, ӓль 3 куштылгы танкшым (бронемашинӓжӹм), ӓль оруди расчёт доно иквӓреш 3 нелӹ ӓль икпоратка, ӓль 5 куштылгы танкшым (бронемашинӓжӹм) пӹтӓрен;
• артиллери тыл доно тышманын 5 батарей гӹц чӹдӹм агыл темдӓлӹн;
• артиллери тыл доно тышманын 3 самолёт гӹц чӹдӹм агыл пӹтӓрен;
• танк экипажышты ылмы годым тышманын тыл йӧнжӹм дӓ ӹлӹшӹ вижӹм пӹтӓрӹмӹ шотышты 3 кредӓлмӹ заданим яжон ӹштен ӓль кредӓлмӓштӹ тышманын 4 танк гӹц ӓль 4 оруди гӹц чӹдӹм агыл пӹтӓрен;
• тышманын тылжы лӹвӓлнӹ кредӓлмӹ ныр гӹц тышман пыдештӓрӹмӹ 3 танк гӹц чӹдӹм агыл эвакуируен;
• лӱдде, тышманын ДЗОТышкыжы (ДОТыш, окопыш ӓль блиндажыш) пӹтӓришӹ пырен, когон цацымыжы доно тӹдӹн гарнизонжым пӹтӓрен дӓ мӓмнӓн вилӓн ти рубежӹм пӹсӹн хватен нӓлӓш йӧнӹм пуэн;
• тышман тыл лӹвӓлнӹ кӹверӹм ӹштен, тышман сӹмӹрӹмӹ ванжакым тӧрлен; кӱ командованин шӱдӹмӹжӹ доно тышман тыл лӹвӓлнӹ тышман ӹнжӹ шӹл манын, ӹшкеок кӹверӹм ӓль ванжакым пыдештӓрен;
• тышман тыл лӹвӓлнӹ техника шотан ӓли ӹшке кӹлӹм ӹштен, тышманын шӓлӓтӹмӹ техника шотан кӹл йӧнӹм тӧрлен дӓ тенге мӓмнӓн винӓн кредӓлмӹ пӓшӓжӹм цӓрнӹде виктӓрен шалгаш йӧнӹм пуэн;
• кредӓлмӹ жепӹн ӹшке тӹнгӓлтӹшӹжӹ доно орудим (батарейӹм) пачылтшы позициш шӹкӓл лыктын дӓ вӹкӹ толшы тышманым дӓ тӹдӹн техникӹжӹм лӱэн пӹтӓрен;
• часть доно ӓль подразделени доно командуен, анзылтышы виӓн тышманым пӹтӓрен;
• кавалери дон керӹлтмӓштӹ ылмы годым тышман тӹшкӓшкӹ пырен дӓ тӹдӹм пӹтӓрен;
• кредӓлмӹ доно тышманын артиллери батарейжӹм хватен нӓлӹн;
• ӹшке разведкӹжӹ доно тышман оборонын слабка вӓржӹм пӓлен нӓлӹн дӓ мӓмнӓн вырсы винӓм тышман тылышкы лыктын;
• корабль, самолёт экипажышты ӓль сирӹштӹшӹ батарейӹн вырсы расчётыштыжы ылмы годым тышманын военный корабльжым ӓль кок транспорт йӧнжӹм вӹд лӹвӓкӹ колтен;
• тангыж десантым организуен дӓ тӹдӹм тышман территориэш лыктын коден;
• тышманын тыл лӹвӓлнӹ кредӓлмӹ лошты ӹшкӹмжӹн пыдыргышы самолётшым лыктын;
• тышманын военный корабльжым хватен дӓ ӹшке базышкыжы канден;
• тышман базывлӓ док толмашты минан пичӹм яжон шагалтен;
• ик гӓнӓ веле агыл тӹшлӹмӹжӹ доно флотын военный пӓшӓжӹлӓн яжо йӧнӹм ӹштен;
• пыдыргымым кредӓлмӹ годымок тӧрлӹмӹ доно корабльын кредӓл кердмӹжӹм уэмдӓш ӓль тӹдӹм базыш пӧртӹлтӓш йӧнӹм ӹштен;
• мӓмнӓн вилӓн тышманым шин шӓлӓтӓш палшышы материально-технический йӧнӹм пушы операцим яжон организуен.

II степенян орден

II степенян орден доно техень эдемвлӓ награждаялтыныт, кӱ:

• самолёт экипаж сага боевой заданим ӹштӹмӹ годым ӹшке пӓшӓжӹм патырла ӹштен, тидӹ гишӓн штурман ӓль лётчик Якшар Флаг орден доно награждаялтын;
• экипажышты ылмы годым воздухышты кредӓлмӓштӹ сӹмӹрен валтен:

• нелӹ-бомбардируйышы авиацин — 3 самолётшым;
• мӹндӹр-бомбардируйышы авиацин — 4 самолётшым;
• лишӹл бомбардируйышы авиацин — 6 самолётшым;
• штурмуйышы авиацин — 2 самолётшым;
• истребитель авиацин — 2 самолётшым.

• экипажышты ылмы годым ӹштен:

• нелӹ-бомбардируйышы авиациштӹ — 15-шӹ сӹнгӹмӓшӓн кредӓлмӹ чонгештӹмӓшӹм;
• мӹндӹр-бомбардируйышы авиациштӹ — 20-шы сӹнгӹмӓшӓн кредӓлмӹ чонгештӹмӓшӹм;
• лишӹл-бомбардируйышы авиациштӹ — 25-шӹ сӹнгӹмӓшӓн кредӓлмӹ чонгештӹмӓшӹм;
• штурмуйышы авиациштӹ — 20-шы сӹнгӹмӓшӓн кредӓлмӹ чонгештӹмӓшӹм;
• истребитель авиациштӹ — 50-шӹ сӹнгӹмӓшӓн кредӓлмӹ чонгештӹмӓшӹм;
• мӹндӹр-разведка авиациштӹ — 20-шы сӹнгӹмӓшӓн кредӓлмӹ чонгештӹмӓшӹм;
• лишӹл-разведка авиациштӹ — 25-шӹ сӹнгӹмӓшӓн кредӓлмӹ чонгештӹмӓшӹм;
• корректируйышы авиациштӹ — 10-шы сӹнгӹмӓшӓн кредӓлмӹ чонгештӹмӓшӹм;
• кӹл авиациштӹ — ӹшке тирриториштӹнӓ вазалмы доно 50-шӹ сӹнгӹмӓшӓн кредӓлмӹ чонгештӹмӓшӹм дӓ тӹшман йӓшнӹмӹ территориштӹ ӹшкӹмнӓн военный вин вӓрлӓнӹмӹ районышты вазалмы доно 20-шы сӹнгӹмӓшӓн кредӓлмӹ чонгештӹмӓшӹм;
• транспорт авиациштӹ — ӹшке тирриториэшнӓ вазалмы доно 50-шӹ сӹнгӹмӓшӓн кредӓлмӹ чонгештӹмӓшӹм дӓ тӹшман йӓшнӹмӹ территориштӹ ӹшкӹмнӓн военный вин вӓрлӓнӹмӹ районышты вазалмы доно 10-шы сӹнгӹмӓшӓн кредӓлмӹ чонгештӹмӓшӹм;

• хватьымы трофей самолётым вырсы условиштӹ уэмден, тымень нӓлӹн дӓ кычылт крердӹн;
• тышманын тылжы лӹвӓлнӹ аэродромышты 5 самолёт гӹц чӹдӹм агыл уэмден кердӹн;
• ӹшкеок артиллери тыл доно тышманын 1 нелӹ ӓль икпоратка, ӓли 2 куштылгы танкшым (бронемашинӓжӹм), ӓли оруди расчёт доно иквӓреш 2 нелӹ ӓль ткпоратка, ӓль 3 куштылгы танкшым (бронемашинӓжӹм) пӹтӓрен;
• тышманын тыл йӧнжӹм артиллери ӓли миномёт тыл доно пӹтӓрен, тенге мӓмнӓн вырсы вилӓн пӓшӓжӹм ӹштӓш йӧнӹм ӹштен;
• артиллери ӓль миномёт тыл доно тышманын 3 батарей гӹц чӹдӹм агыл темдӓлӹн;
• артиллери тыл доно тышманын 2 самолёт гӹц чӹдӹм агыл пӹтӓрен;
• ӹшке танкшы доно тышманын 3 тыл точка гӹц чӹдӹм агыл пӹтӓрен дӓ тенге мӓмнӓн анзыкы кешӹ пехотылан кеӓшӹжӹ палшен;
• танк экипажышты ылмы годым тышманын тыл йӧнжӹм дӓ ӹлӹшӹ вижӹм пӹтӓрӹмӹ шотышты 3 военный задачым ӹштен ӓль кредӓлмӓштӹ тышманын 3 танкшы ӓль 3 орудижӹ гӹц чӹдӹм агыл пӹтӓрен;
• тышман тыл лӹвӓлнӹ кредӓлмӹ вӓр гӹц тышманын кок пыдештӓрӹмӹ танкым эвакуируен;
• граната, йылышы ваштыран ямдар доно ӓль вес пыдештӓрӹмӹ пакет доно кредӓлмӹ вӓрӹштӹ ӓль тышманын тылышты тӹдӹн танкшым пӹтӓрен;
• тышманын йӹр ӓрӹмӹ часть ӓль подразделени доно командуен, тышманым шин шӓлӓтен, ӹшке частьшым (подразделеним) йӹр ӓрӹмӓш гӹц орудим дӓ салтаквлӓм ямдыде лыктын;
• тышманын тыл позицижӹ докы толын шон дӓ тӹдӹн 1 орудижӹ, 3 миномётшы ӓль 3 пулемётшы гӹц чӹдӹм агыл пӹтӓрен;
• йыдым тышманын оролы постшым (дозоржым, секретшӹм) карангден ӓль тӹдӹм хватен;
• ӹшкӹмжӹн оружижӹ гӹц тышманын 1 самолётшым сӹмӹрен валтен;
• тышманын анзылтышы вижӹ доно кредӓлӹн, ӹшке позицижӹм ик выртешӓт кодыде дӓ тышманлан кого ямдымашым канден;
• нелӹ вырсы условиштӹ кредӓлшӹ салтаквлӓ доно командованин кӹрӹлтдӹмӹ кӹлжӹм тӧрлен дӓ кычен шалген дӓ тенге мӓмнӓн вин операцижӹлӓн сӹнгӓшӹжӹ палшен;
• корабль, самолёт экипаж ӓль сирӹштӹшӹ батарейӹн военный расчётшы доно иквӓреш тышманын военный корабльжым ӓль 1 транспорт йӧнжӹм строй гӹц лыктын ӓль локтылын;
• тышманын транспортшым хватен нӓлӹн дӓ ӹшке базышкыжы канден;
• тышманым веремӓштӹ ужын шоктымы доно корабльыш, базыш керӹлтмӹштӹм карангден;
• корабльлан манёврым яжон ӹштӓшӹжӹ йӧнӹм ӹштен, тидӹн гишӓн тышманын корабльжы вӹд лӹвӓкӹ вален ӓли локтылалтын;
• мыштен дӓ чыкатан пӓшӓм ӹштӹмӹ доно корабльын (военный частьын) яжо пӓшӓжӹлӓн йӧнӹм ӹштен;
• частьлан, соединенилӓн, армилӓн материально-технический обеспеченим организуен дӓ тенге частьлан, соединенилӓн сӹнгӓшӹштӹ палшен.

У подвиг доно айыртемӓлтшӹлӓн Ӓтямӱлӓндӹ вырсы орденӹм угӹц пуэн кердӹнӹт.

I степенян Ӓтямӱлӓндӹ вырсы орден онгын шалахай велнӹжӹ намалалтеш дӓ Александр Невский орден паштек вӓрлӓнӓ.

II степенян Ӓтямӱлӓндӹ орден онгын шалахай велнӹжӹ намалалтеш дӓ I степенян Ӓтямӱлӓндӹ вырсы орден паштек вӓрлӓнӓ.

Сӹнгӹмӓшлӓн 40 и теммӹ лӹмеш награждайымаш

1985 ин фашизмӹм Сӹнгӹмӹлӓн 40 и теммӹ лӹмеш тӹ жепӹн ӹлӹшӹ цилӓ вырсы ветеранлан Ӓтямӱлӓндӹ вырсы орденӹм кычыктымы.

СССР Кӱшӹл Кӓнгӓш президиумын 1985 и 11 марташ указыштыжы попалтын:

«…I степенян Ӓтямӱлӓндӹ вырсы орденӹм пуаш:

— Совет Союз Геройвлӓлӓн — Кого Ӓтямӱлӓндӹ вырсын участниквлӓжӹлӓн;

— кым степеньжӹге Слава орден доно награждайымывлӓм;

— Кого Ӓтямӱлӓндӹ вырсы годым действуйышы армиштӹ, партизан тӹшкӓштӹ участвуйышы маршалвлӓм, генералвлӓм дӓ адмиралвлӓм, Кого Ӓтямӱлӓндӹ вырсы жепӓш воинский зваништӹм анжыде;

— Кого Ӓтямӱлӓндӹ вырсы годым действуйышы армиштӹ, партизан тӹшкӓштӹ участвуйышы, кредӓлмӓштӹ шушыргышы дӓ Кого Ӓтямӱлӓндӹ вырсы жепӹн СССР орденвлӓ доно ӓль «Лӱддӹмӓш гишӓн», Ушаковын, «Боевой заслугывлӓ гишӓн», Нахимовын, «Ӓтямӱлӓндӹ вырсы партизан» медальвлӓ доно награждайымывлӓм;

— Кого Ӓтямӱлӓндӹ вырсын кредӓлмӓшвлӓштӹ шушыргышы инвалидвлӓлӓн.

II степенян Ӓтямӱлӓндӹ вырсы орден доно:

— Кого Ӓтямӱлӓндӹ вырсы годым действуйышы армиштӹ, партизан тӹшкӓштӹ участвуйышы эдемвлӓлӓн, кынам нӹнӹлӓн I степенян Ӓтямӱлӓндӹ вырсы орден Указ семӹнь ак пуалт.

СССР Кӱшӹл Кӓнгӓш Президиумын указшы Япони доно вырсышты участвуйышывлӓ лошкат шӓрлен.

Награждаяш организацивлӓштӹ спискӹвлӓм йӓмдӹленӹт, тӹдӹн семӹнь наградым СССР Кӱшӹл Кӓнгӓш Президиумын 1985 и 11 марташ дӓ 6 апреляш указвлӓ доно пуэнӹт. Юж организацивлӓ спискӹм веремӓштӹ пуделыт, а варарак ӹштенӹт — дӓ цилӓм, наградывлӓм анжыде, II степенян Ӓтямӱлӓндӹ вырсы орден доно СССР Кӱшӹл Кӓнгӓш Президиумын 1985 и 6 ноябряш указшы доно награждаенӹт. Спискӹш пырыдымы ветеран дон тыл пӓшӓзӹвлӓлӓн наградым кычыктыделыт.

Тенгеок, награждайымашын раш критеривлӓжӹ улы гӹнят, юж ветеранжӹ дӓ Сӹнгӹмӓшӹн юбилейжӹ якте (9 май 1985 и) I степень вӓреш II степень доно награждаялтыныт. Шамак толшеш, лӹмлӹ ветеранвлӓ — полковниквлӓ Василий Васильевич Силантьев дӓ Филипп Петрович Оноприенко (Якшар Шӹдӹр 6 орденӹн кавалервлӓ) дӓ молат. Малан тенге лин — пӓлӹ агыл.

Орденӹн описанижӹ

I степенян Ӓтямӱлӓндӹ вырсы орден (икшӹ тип)

I степенян Ӓтямӱлӓндӹ вырсы орден (кокшы тип)

II степенян Ӓтямӱлӓндӹ вырсы орден (кокшы тип)

Ӓтямӱлӓндӹ вырсы орден вӹкӹ лӓктӹн шалгышы вӹц мычашан шӹдӹрӹн рисункыжы гань ылын, тӹдӹм вӹц мычашан ягылтымы шӹдӹр семӹнь сакой велӹш шӓрлӹшӹ кечӹял фонышты рубинӓн-якшар эмаль доно леведмӹ, ягылтымы шӹдӹрӹн мычашвлӓжӹ якшар шӹдӹрӹн мычашвлӓжӹ лошты вӓрӓнгдӹмӹ ылыт. Якшар шӹдӹр покшалны — рубинӓн-якшар йӹргешкӹ пластинкӹштӹ сарла дон молот, пластинка йӹр - ош эмалян изи ӹштӹ, тӹштӹ «ӒТЯМӰЛӒНДӸ ВЫРСЫ» манын сирӹмӹ дӓ изи ӹштӹ ӱлнӹ изи шӹдӹр улы. Шӹдӹрӹн кечӹялвлӓжӹ фонышты хрестӹлӓ винтовка дӓ шашка мычаш анжыкталтыныт. Винтовкын прикладшы вургымлашкыла ӱлӹкӹ виктӓрӓлтӹн, кердӹн эфесшы — шалахайышкыла ӱлӹк.

Орденлӓн парсын лентӓ вашток шыпшылтшы изи корнан-корнан шимӓкӓ-якшар цӹреӓн муар гӹц ылын:

• I степеньлӓн — лентӓ покшалны 5 мм кымдыкан ик изи корнан;
• II степеньлӓн — тӹрвлӓ мычкы 3 мм кымдыкан кок изи корнан.

Ӹштӹн кымдыкшы — 24 мм.

I степенян Ӓтямӱлӓндӹ вырсы орден (икшӹ тип — «сӓкӓлтӹмӹ», 1942-1943)

Шӧртньӹ дӓ ши гӹц якшар дӓ ош эмальым кычылтын ӹштӹмӹ. Якшар эмалян шӹдӹрӹн ваштарешлӓ ылшы мычашвлӓжӹ лошты кужыц, винтовка дон шашкын рисункыштын кужыцышты семӹньок — 45 мм. Изи колодка гӹц пасна нелӹцшӹ — 32,34 ± 1,65 г.

Нӹл часть гӹц ылын, нӹнӹм иквӓреш клепайымы дӓ паяйымы. Тӹнг частьшы якшар дӓ ош эмӓль доно леведмӹ шӹдӹр ылын, тӹдӹм 925 пробан ши гӹц ӹштӹмӹ. Кокшы частьшы — тидӹ вӹц мычашан шӹдӹр, тӹдӹм 583 пробан шӧртньӹ гӹц ӹштӹмӹ, винтовка дон шашка рисункан цилӓ векӹлӓ шӓрлӹшӹ кечӹял семӹнь кайыт, покшалныжы 16,5 мм. диаметрӓн ыраж улы. Кымшы часть — сарла дон молот, нӹнӹм 883 пробан шӧртньӹ гӹц ӹштӹмӹ дӓ тӹнг часть докы кок заклёпка палшымы доно пижӹктӹмӹ. Нӹлӹмшӹ часть — ляпцӓкӓ ши им, тӹдӹм реверсеш паяйымы.

Награждайымын церотан номержӹм штихель доно пӹчкедӹмӹ. Изи колодкын шукы частьшым шӧртньӹлӹмӹ ӓли шин вӹргенӹ гӹц ӹштӹмӹ.

I степенян Ӓтямӱлӓндӹ вырсы орден (кокшы тип — «винтӓн», июнь 1943-1991)

Орден сӹнӹш вашталтымашым СССР Кӱшӹл Кӓнгӓшӹн 1943 и 19 июняш указшы доно пыртымы. Кӱшӹл кечӹялышты изи колодка дӓ изи пӹлӹш ямыныт. Винтӹм (пӹчмӹ штифтӹм) реверс покшалан паяяш тӹнгӓлӹнӹт.

Кечӹялан шӹдӹрӹм, сарла дон молотым 583 пробан шӧртньӹ гӹц ӹштенӹт. Покшалнышы ыраж когорак лин, дӓ реверс покшалны иктӹш ушнышы кӹлдӹшвлӓ лӓктӹнӹт. Кӹлдӹшвлӓн иктӹш ушнымы вӓрӹштӹ изирӓк ӹражым ӹштӹмӹ, тӹдӹн вашт винт лӓктӹн. Шӧртньӹ шӹдӹрӹм когон изи гайка доно шиӓн докы пижӹктӹмӹ. «МОНЕТНЫЙ ДВОР» клемӓм реверсӹн кӱшӹл частешӹжӹ шин ӹштӹмӹ. Церотан номерӹм штихель доно пӹчкедӹмӹ. Пижӹктӹмӹ гайкын диаметржӹ 33 мм. ылын.

I степенян Ӓтямӱлӓндӹ вырсы орден (кымшы тип — «Лӹмгечеш лыкмы», 1985)

925 пробан ши гӹц ӹштӹмӹ, когорак кымдыкшым шӧртньӹлӹмӹ. Цилӓге штампуйымы, реверсшӹ ляпцӓкӓ, йӹлгӹжшӹ агыл. Реверс покшалан винтӹм паяйымы. Рельефан буква доно ӹштӹмӹ «МОНЕТНЫЙ ДВОР» клемӓ реверсӹн кӱшӹл частьыштыжы вӓрлӓнен. Бормашинӓ доно ӹштӹмӹ церотан номер реверсӹштӹ винт гӹц ӱлнӹрӓк вӓрлӓнӓ.

II степенян Ӓтямӱлӓндӹ вырсы орден (пӹтӓришӹ тип — «сӓкӹмӹ», 1942-1943)

Якшар дӓ ош эмальым, шӧртньӹ цӹрем дӓ оксидируйымым кычылтын, ши дӓ шӧртньӹ гӹц ӹштӹмӹ. Якшар эмалян шӹдӹрӹн ваштарешлӓ ылшы мычашвлӓжӹ лошты кужыц, винтовка дон шашкын рисункан кужыцышты семӹньок - 45 мм. Нӹл деталь гӹц ӹштӓлтӹн, нӹнӹм иквӓреш клепайымы дӓ паяйымы. Изи колодка гӹц пасна нелӹцшӹ — 28,05 ± 1,5 г. Тӹнг детальжы якшар дӓ ош эмаль доно леведмӹ шӹдӹр ылын, тӹдӹм 925 пробан ши гӹц ӹштӹмӹ. Кокшы деталь — тидӹ вӹц мычашан шӹдӹр, винтовка дӓ шашка рисункан цилӓ покашкыла шӓрлӹшӹ кечӹял семӹнь 925 пробан ши гӹц ӹштӹмӹ. Кечӹялан шӹдӹр покшалны 16,5 мм диаметрӓн ыраж вӓрлӓнен. Кымшы деталь — сарла дон молот, тӹдӹм 583 пробан шӧртньӹ гӹц ӹштӹмӹ дӓ тӹнг часть доно кок заклёпка палшымы доно пижӹктӹмӹ. Нӹлӹмшӹ деталь — ляпцӓкӓ ши им, тӹдӹм орденӹн реверсшӹшкӹжӹ паяйымы.

II степенян Ӓтямӱлӓндӹ вырсы орден (кокшы тип — «винтӓн», июнь 1943-1991)

Якшар дӓ ош эмальым кычылтын, ши дӓ шӧртньӹ гӹц ӹштӹмӹ. Цилӓге штампуйымы тӹнг частьшӹм 925 пробан ши гӹц ӹштӹмӹ. Реверс покшалан ши винтӹм паяйымы. 583 пробан шӧртньӹ гӹц ӹштӹмӹ сарла дон молотым кок заклёпка палшымы доно пижӹктӹмӹ. Ши винтӹм реверс покшалан паяйымы.

II степенян Ӓтямӱлӓндӹ вырсы орден (кымшы тип — «лӹмгечеш лыкмы», 1985)

925 пробан ши гӹц ӹштӹмӹ. Цилӓге штампуйымы, реверс покшалан винтӹм паяйымы. Рельефӓн буква доно штампуйымы «МОНЕТНЫЙ ДВОР» клемӓ реверсӹн ӱл частьыштыжы вӓрлӓнен. Орденӹн аверсӹштӹжӹ кечӹялвлӓн тӹрӹштӹ, буквавлӓ, сарла дон молот шӧртньӹлӹмӹ ылыт. Реверс ляпцӓкӓ, йӹлгӹжшӹ агыл. Церотан номерӹм бормашинӓ доно ӹштӹмӹ, орденӹн реверсӹштӹжӹ винт гӹц ӱлӓнрӓк вӓрлӓнӓ.

Примечани

Литература

• Указ Президиума Верховного Совета «Об учреждении Ордена Отечественной войны первой и второй степени» от 20 мая 1942 года // Ведомости Верховного Совета СССР. — 1942. — 28 майын (№ 19 (178)). — С. 1.
• Бурков В. Г. К истории ордена Отечественной войны // Вопросы истории и историографии Великой Отечественной войны (межвузовский сборник) / Ред. И. А. Росенко, Г. Л. Соболев. — Л.: Изд-во ЛГУ, 1989. — С. 142—150. — ISBN 5-288-00192-8
• Дуров В. А. Русские и советские боевые награды. — М.: Внешторгиздат, 1990.
• Дуров В. А. Награды Великой Отечественной. — М.: Русская книга, 1993. — ISBN 5-268-00409-3
• Дуров В. А. Отечественные награды. 1918—1991. — М.: Просвещение, 2005. — ISBN 5-09-014190-8
• Горбачёв А. Н. Многократные кавалеры орденов СССР. — М., 2006.
• Горбачёв А. Н. 10000 генералов страны. — М., 2007.
• Гребенникова Г. И., Каткова Р. С. Ордена и медали СССР. — М., 1982.
• Колесников Г. А., Рожков А. М. Ордена и медали СССР. — М.: Воениздат, 1983.
• Сборник законодательных актов о государственных наградах СССР. — М., 1984.
• Шишков С. С., Музалевский М. В. Ордена и медали СССР. — Владивосток: Ворон, 2000.
• CD: Войны. Люди. Сражения. Серия: Великое наследие. Издатель: ИД «Равновесие».

Ссылки

• Информация об ордене
• Орден «Отечественная война»
• Статья об учреждении ордена на сайте Президентской библиотеки