Российӹштӹ тошты У и
| Тошты У и | |
|---|---|
 | |
| Кечӹ | 13 гӹц 14 январеш |
Тошты У и Российӹштӹ — календарь семӹнь официальный агыл[1] светский айо, Российӹштӹ, революци яктеок жеп гӹц тӹнгӓлӹн, 14 январеш йыдым пӓлемдӓлтеш[2]. Айо кугижӓншӹн у календарьыш ванжымыжы доно кӹлдӓлтӹн, тӹдӹ 1 январьым луаткым кечеш анзыкыла шӹкӓлӹн[3].
Лӓкмӹжӹ
Русьышты довизантийский эпохышты У им березольын, вес статян мартын, пӓлемденӹт. Византийӹн влиянижӹ дӓ X курымын Русьым крестьӹмӹ гишӓн идӓлыкым сентябрь гӹц шотлаш тӹнгӓлӹнӹт. Тенге гӹнят XV курым якте, 1505 ин Церковный Соборын У и тӹнгӓлмӹм 1 сентябреш пингӹдемдӹмӹжӹ яктеок, кок вариантымат кычылтыныт. Петр I-ын реформыжы летоисчисленим «Цилӓ сӓндӓлӹкӹм ӹштӹмӹ гӹц» агыл, а «Христос Шачмы гӹц» шотлаш тӹнгӓлыктен. Тенге У им официально 1 январь гӹц шотлаш тӹнгӓлӹнӹт. Тидӹ гишӓн кожым цеверемдӹмӓш дӓ подаркам подарымаш шотышты овуцавлӓ лӓктӹнӹт[3][4].
Христианство семӹнь Шартял паштек пӓлемдӹмӹ У и тӧр ылеш, вет тӹдӹн анзыц Йымылан ӹнянӹшӹвлӓ кужын постым кычат. Ти жепӹн хыналаш дӓ постан агыл качкышым качкаш ак ли. 1 январь мученик Вонифатим ӓштӹмӹ кечӹ ылеш. Тӹдӹ ӓрӓкӓ йӱмӹ гӹц ытарышы ылеш. Тидӹ гишӓн У им ӓрӓкӓ доно пӓлемдӓш кого сулык ылеш. Шартял гӹц Крешенья якте свӓткӓвлӓн кечӹвлӓ тӹнгӓлӹт. Ти жепӹн У им пӓлемдӓш шотеш толеш. Христианвлӓн традици доно нормывлӓ ваштареш нимат уке[4][5].
СССР-шты
1918 ин Совнарком, юлианский календарь гӹц григорианскиш ванжаш манын, реформым пыртен. Тидӹ гишӓн нӹнӹ лошты 13 кечӓш айыртем лин. Советвлӓн власть церкӹ торжествовлӓм шотыш нӓлде. Шартялым «тошты стиль доно» пӓлемдӓш тӹнгӓлӹнӹт. У им юлианский шот семӹнь 1 январь гӹц 14 январеш ваштенӹт[3]. XXII курымеш эче ик суткаэш вашталтмаш лиэш, седӹндон пӓлемдӹмӹ кечӹ 15 январеш ванжа[1].
1980 ин Михаил Рощинӹн «Тошты У и» ик лӹмӓн повестьшӹ семеш режиссер Наум Ардашниковын дӓ Олег Ефремовын шӹндӹмӹ советский телефильм экранвлӓш лӓктеш. Киношты вес социальный сӓндӓлӹквлӓштӹ айом пӓлемдӹмӹ гишӓн анжыкталтеш.
Кӹзӹтшӹ веремӓн
Айо кымда пӓлӹмӓшӹм 2000-шӹ ивлӓн нӓлӹн[6].
Российӹштӹ пелӹ кытла халык Тошты У им вӓшлит. Айо стӧл йӹр семня доно погынат дӓ подаркавлӓм кычыктат. Музейвлӓ дӓ культурный организацивлӓ ти айо лӹмеш тематический выставкывлӓм пачыт[7][8][9]. Москвашты Чайковский лӹмӓн консерваториштӹ традици семӹнь 14 январьын икманяр концерт эртӓрӓлтеш[10].
2024 ин социологический исследовани[11] семӹнь Тошты У им 38% россиянвлӓ пӓлемдӓш тӹнгӓлӹт[12]. Семня лошты 33% вӓшлинештӹ. Айо сӹнӓн вадыш 5% погына[11].
ВЦИОМ-ын 2024 ишӹ ядыштмашыжы Российӹштӹ Тошты У им вӓшлишӹвлӓн чӹдемӓш тӹнгӓлмӹм анжыктен. 2009 ин 67% вӓшлинӹт, а 2024 ин — лач 54% пӓлемден. 39% Тошты У им отвергаят. Айом когорак эдемвлӓ веле пӓлемдӓт[2].
Овуцавлӓ
Тошты У и святкӓ кечӹвлӓэш шоэш, седӹндон Шартял дон ик йиш овуцан ылеш. Ӹнянӹшӹвлӓ 13 январьын Васлий вадым эртӓрӓт. Тӹштӹ шукы качкышым сасна, кролик, ӓптӓн пай гӹц стӧл вӹкӹ лыктыт. Пӹтӓришӹ паянлыкым лишемдӓ, кокшы — пӓшӓштӹ сӹнгӹмӓшӹм, кымшы ирӹкӹм анжыкта. Тенгеок кутьям — ӱӓн немӹрӹм качкыт. Немӹр доно мужедӹт. Ирок махань немӹр ылеш, техень нелӹцӓн толшаш лиэш[1].
Кыды-тидӹ кымдемӹштӹ сюрпризӓн паткагыльым кӱктӓт. Сюрпирзвлӓ ӹшке значениӓн ылыт. Шамак толшеш, шӓргӓш — сӱӓнӹм, окса — пайым, фасоль — тетявлӓм, шӹртӹ — корным анжыктат[13].
Айо колядкывлӓ статян ылеш. Ӧлицӓвлӓ мычкы ряженыйвлӓ каштыт. Нӹнӹ ӹшке маскывлӓштӹ доно худа шӱлӹшӹм поктат дӓ кутьям пукшат. Тенгеок мужедӹт. Остаткажым церкӹ яжоэш ак шотлы[4][1].
Православный церкӹ Тошты У им ак пӓлемдӹ, но 14 январьын (1 январь тошты стиль доно) РПЦ Кесари Каппадокийская халан архиепископшым Василий Великим ӓштӓ. Святой Василий тӧрлӹмӹ годым цӱдӓм ӹштен. Тӹдӹм христианвлӓ веле агыл, а иудейвлӓ дон язычниквлӓӓт шотеш пиштенӹт[14].
Халык пӓлӹвлӓ
14 январьыштышы игечӹ шотышты пӓлӹ толшаш ин махань лимӹжӹм анжыкта. Мардеж кечӹвӓлвел гӹц ӹфӹлӓ гӹнь, и шокшы дӓ пуры лиэш. Вадывел мардеж — шукы кол дӓ шӹшер лиэш. 13 гӹц 14 январь йыдым шӹдӹрӓн ире пӹлгом — шукы мӧр лиэш[15].
Вес сӓндӓлӹквлӓштӹ
Тошты У им Росийӹштӹ веле ак пӓлемдеп. Айом СССР-ын молнам ылшы сӓндӓлӹквлӓ, Сербиштӹ, Черногориштӹ, Алжирӹштӹ, Тунисӹштӹ, Мароккошты, Япоништӹ, Швейцарин немӹц йӹлмӓн кымдемвлӓштӹ пӓлемдӓт. Айон лӹмжӹ цилӓ вӓре ик йиш агыл. Швейцариштӹ святой Сильвестрӹн Тошты кечӹм пӓлемдӓт. Эдемвлӓ маскарадный костюмвлӓм чиӓт дӓ икӹжӓк иктӹштӹм У и доно пӓлемдӓт. Серби дон Черногориштӹ ти кечӹм Изи Шартял маныт[14].
Примечани
- ↑ 1 2 3 4 Конюхов, «Вокруг света».
- ↑ 1 2 Переход года, Коммерсантъ (13 январьын 2024). Дата обращения: 26 январьын 2024.
- ↑ 1 2 3 Викторов В. Этот Новый год. Нешуточные страсти по календарю // ГЕО : журнал. — 2003. — Декабрь (№ 12). — С. 125.
- ↑ 1 2 3 Косяков В. На встречу с чудом // ГЕО : журнал. — 2002. — Январь (№ 1). — С. 127.
- ↑ Старый Новый год: что это за праздник и какого числа его отмечать. Название Старый Новый год кажется абсурдным, но этому есть объяснение. РБК (10 январьын 2023). Дата обращения: 29 ноябрьын 2024.
- ↑ Калачева Ольга. Празднование как индикатор социальных изменений: старые и новые праздники постсоветской России // Телескоп: журнал социологических и маркетинговых исследований. — 2003. — № 1.
- ↑ Соловьева Мария. Как появилась традиция праздновать Старый Новый Год? Культура.РФ. Дата обращения: 25 январьын 2024.
- ↑ Куда сходить на Старый Новый год в Москве 2024: 19 лучших мероприятий 13 и 14 января для детей и взрослых. Дата обращения: 26 январьын 2024.
- ↑ Старый Новый год в Соборе. «Времена года. Метель. Чайковский, Рахманинов, Свиридов». Фонд Бельканто. Дата обращения: 26 январьын 2024.
- ↑ Старый Новый год в Московской консерватории. Дата обращения: 26 январьын 2024.
- ↑ 1 2 Исследование показало, сколько россиян будут отмечать старый Новый год, РИА Новости (09.01.2024). Дата обращения: 26 январьын 2024.
- ↑ Старый Новый год: что за праздник, Коммерсантъ (9 январьын 2024). Дата обращения: 26 январьын 2024.
- ↑ Плешаков В. Как встречать Старый Новый год? 3 интересные традиции, которые можно взять на заметку. Вокруг Света (26 декабрьын 2022).
- ↑ 1 2 Нина Рыкова. Старый Новый год: история и традиции праздника. Как в России появился обычай отмечать старый Новый год? Lenta.ru (2 ноябрьын 2023). Дата обращения: 29 ноябрьын 2024.
- ↑ Старый Новый год 2025: история и традиции праздника. Комсомольская правда. Дата обращения: 29 ноябрьын 2024.
Литература
- Викторов, В. Этот Новый год. Нешуточные страсти по календарю / В. Викторов // ГЕО. — 2003. — № 12. — С. 124—125.
- Косяков, В. На встречу с чудом / В. Косяков // ГЕО. — 2002. — № 1. — С. 122—129.
- Конюхов А. Постсоветский оксюморон: что такое старый Новый год. Вокруг Света (14 январьын 2022).
- Плешаков В. Как встречать Старый Новый год? 3 интересные традиции, которые можно взять на заметку. Вокруг Света (26 декабря 2022).