Пазмань, Петер

Петер Пазмань
Шачмы кечӹ	4 октябрь 1570
Шачмы вӓр	Орадя[d], Румыний[d]
Колымы кечӹ	19 март 1637(1637-03-19) (66 и)
Колымы вӓр	Братислава[d], Габсбургская монархия[d]
Сӓндӓлӹк	Королевство Венгрия[d]
Пӓшӓн йиш	католический священник, сӓрӹшӹ, философ, преподаватель университета, сирӹзӹ
Автограф
Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа

Петер Пазмань (венгрла: Pázmány Péter; 1570, Орадя, Румыни — 1637, Братислава, Словаки) — кардинал, сирӹзӹ, философ, оратор.

Барокко жепӹн прозам сирӹшӹвлӓ логӹц Эстергомын архиепископшы кардинал Петер Пазмань кымдан пӓлӹмӹ ылеш. Тӹдӹн карьерыжы йӹлгӹжшӹ ылын: 1587-шӹ ин тӹдӹ езуитӹш сӓрнӓлтеш, шӹжӹм 1616-шы ин тӹдӹм Эстергомын архиепископ дон кугижӓнӹшӹн канцлереш айырат дӓ 1629-шӹ ин тӹдӹ кардинал лиэш. Тӹдӹ 1593-97-шӹ ивлӓ лошты Римӹштӹ тыменьӹн дӓ бароккон негӹцвлӓжӹ гишӓн пӓлен нӓлӹн. Пазмань Габсбургвлӓн кудвичӹ докы лишӹл ылын дӓ тӹдӹлӓн служен гӹнят, туан халыкшын интересшӹ верц шанаш нигынамат мондыде. Седӹндонат Вена доно соредӓлмӓшвлӓӓт ылыныт. Шонгеммӹкӹжӹ тӹдӹ Трансильваништӹ герцог кымдем доно вуйлатен дӓ шукы университет, школ, типографи дӓ библиотека тӹдӹ годым пачмы линӹт.

Пазмань прозаик семӹнь теологи дон философи пӓшӓвлӓм сирен, венгрла у терминвлӓм шанен лыктын. Тӹдӹ авторитетӓн эдем ылын дӓ туан халыкым тымдымашты, у корнывлӓ доно анзыкыла кемӓштӹ тӹдӹн анжалтышвлӓжӹм кужы жеп шотыш нӓлмӹ.

Пазмань туан йӹлмӹжӹм яжон кычылт мыштен, риторикылан кого вниманим айырен, хытырен мыштымаш- тидӹ кунст, тӹдӹ манын. Тидӹм, шамаклан, тӹдӹн кужы конструкциӓн предложенивлӓжӹ анжыктат. (Нӹнӹ кужы ылыт гӹнят, нелӹвлӓ агылеп.) Барокко стиль доно сирӹмӹ текствлӓшкӹжӹ автор индивидуальне сӹнвлӓм пырта, Библиштӹш тематикӹм моло кычылтеш гӹньӹ, тӹштӹ тамахань драматика шижӓлтеш.

Пазманьын йӹлмӹжӹм протестант коллегывлӓн йӹлмӹштӹ доно тӓнгӓштӓрӓш гӹньӹ, кокшывлӓжӹ тӹдӹлӓн мадын колтат-тидӹм цаклаш лиэш. Тӹдӹн йӹлмӹжӹ халыкын йӹлмӹлӓ шакта, шукы цӹреӓн дӓ йонгатарак ылеш. Пазманьын кыды пӓшӓжӹм кӹзӹтӓт лыдыт, иктӹ нӹнӹ логӹц — «Христиан ыдылмы книгӓ» (Keresztyéni imádságos könyv, 1606).

Вес прозаиквлӓ

XVII-шӹ курымын йымы ыдылмы литературым шӹренжок католик авторвлӓ сиренӹт. Нӹнӹ логӹц пӹтӓриш католик ыдылмашын Библим сӓрӹзӹ езуит шӱмбел Дьӧрдь Калдин (Káldi György, 1572—1634) лӹмжӹм пӓлдӹртӓш келеш. Сӓрӹмӹ пӓшӓ 1626-шы ин йӓмдӹ ылын. Тӹдӹ гӹц пасна Матьяш Хайналым (Mátyás Haynal, 1578—1644) мондаш ак кел, кыды «Исусын шӱмжӹ» (Jézus Szíve, 1629) лӹмӓн ыдылмы книгӓм сирен. Ти книгӓ серьезне темӹм тӹкӓлеш гӹнят, автор тӹшкӹ юморымат пыртен мыштен.

Католик авторвлӓ гӹц пасна, протестантвлӓӓт сиренӹт. Нӹнӹ логӹц Петер алвинци (Péter Alvinci, 1570—1634) гишӓн сирӓлтӓш лиэш. Ти автор Габсбургвлӓ махань преступленивлӓм, мам венгр халыклан худам ӹштенӹт, тӹдӹ гишӓн сирӓ дӓ протестуя.

Сирӹшӹвлӓ лошты англиштӹ шӹтӹшӹм пушы пуританизм верц ылшывлӓӓт ылыныт, сек активне нӹнӹ логӹц Трансильваништӹш пастор Пал Медиеши (Pál Medgyesi, 1605—1663), кыды сирӹмӹ стильжӹ доно Пазмани докы лишӹл ылеш. Пуританвлӓ Венгриш ӹшке семӹнь ыдылмашым веле агыл канденӹт, нӹнӹ ушемкымдем вӹкӓт ӹшке семӹньӹштӹ анженӹт, политикӹштӓт ӹшке статян шанымашвлӓштӹ ылын. Нӹнӹн сек тӹнг тергӹмӓшӹштӹ техень: туан халыкын культурылан кыце кердӹн кычыкым пумыла дӓ кӹдӓлӓш социальне классым шукемдӹмӹлӓ. Пуританвлӓ пиш шукым сиренӹт дӓ шукы книгӓм лыктыныт, тенге нӹнӹ XVIII-шӹ курымаш венгр литературым пайдаренӹт.

Барокко жепӹн проза гӹц пасна поэзимӓт сирӹмӹ дӓ сирӹшӹвлӓжӹ шӹренжок, эчеӓт католиквлӓ ылыныт. Тӹ жепӓш сек пӓлӹмӹ поэтеш Матьяш Ниеки Вӧрӧш (Nyéki Vörös Mátyás, 1575—1654) ылеш. ӹшке тымдышывлӓэшӹжӹ автор Балашшии дон Римайым шотла, но ӹшкӹмжӹн сирӹмӹ стильжӹ нӹнӹн гӹц когон айыртемӓлтеш, тӹдӹм когонжок мистика интересуя.